ปู่เจ้าสมิงพราย

วางอุบายขออนุญาตเข้าป่า
เตรียมขึ้นเขาหาปู่เจ้าสมิงพราย
    พระเพื่อนพระแพงแสดงปฤศนาให้ทราบเล่ห์วิธี ด้วยมิกล้าออกปาก (เปนพระราชธิดา ไหนเลยจะออกปากบอกเล่ห์เหลี่ยมโกหกคดโกงตรงๆได้) สองพี่เลี้ยงตีความออก ไปหลอกพระย่าและพระบิดาพระมารดาว่า พระเพื่อนพระแพงได้ไข้ขวัญหนีเข้าป่าเขา จำต้องตามเข้าไปรับขวัญกลับสู่เกล้าโดยเร็วพลันในเช้าวันพรุ่ง
    เบิกช้างต้นชื่อ เทียมลม กับ พระพาย ไปรับพ่อปู่หมอใหญ่ เตรียมขึ้นเขาขอปู่เจ้าสมิงพรายช่วยเหลือ ________________________________
โคลง ๔

o สองศรีเสาวภาคย์ได้	ฟังสาร
ถนัดดั่งพระภูบาล	จักเต้า
คือสุริยส่องบัวบาน	สรดร่อ กันนา
เกรงเกลือกเยียวความเร้า	รั่วรู้ฤาดี ฯ
o สองกรกลเกียดเกี้ยว	กรรชิด
แสร้งใส่กลปกปิด	เงื่อนไว้
ความขำซ่อนซอนมิด	งำแง่ งามนา
เอาชอบลอบปนให้	แปลกร้ายเปนดี ฯ
o พี่เลี้ยงเห็นเล่ห์แล้ว	ยินฉงน อยู่นา
สองใส่กลเหนือกล	ใช่น้อย
ไหว้พระย่ายังยล	หลานราช ฤๅแม่
สองอยู่สองเศร้าสร้อย	สรากหน้าตาหมอง ฯ
o หมอดูหมอว่าให้	รับขวัญ
ขวัญอ่อนเขจรจรัล	จิ่มฟ้า
ขวัญเที่ยวทั่วแดนบรร-	พตป่า ดงนา
ให้รับขวัญอย่าช้า	พรุ่งเช้าวันดี ฯ
o ย่าเจ้าฟังข่าวร้อน	อาดูร เดือนนา
เขือเร่งเร็วไปทูล	แด่ไท้
พระภูบดินทร์สูรย์	บิตุราช สองนา
ข้าพี่เลี้ยงไปไหว้	บอกท้าวทุกอัน ฯ
o ครั้นฟังธิราชร้อน	รนใจ อยู่นา
หมอจักเอาอันใด	เร่งให้
ไปเรียกรับขวัญใน	เขาปู่ พระเอย
หมอสั่งเขือข้าได้	ชอบช้างตัวเร็ว ฯ
o เขือไปอุปกาศแล้ว	เขือมา
ทูลแด่สองธิดา	อยู่เกล้า
สองฟังหฤหรรษา	ชมชื่น ใจนา
สองพี่เร็วไปเช้า	ช่วยน้องจงพลัน ฯ
o เบิกเอาช้างต้นชื่อ	เทียมลม ธพี่
กับพระพายพลันสม	ชื่อแท้
เทียมใจเลิศแลชม	ฝีย่าง มันนา
เร็วเร่งเร็วนักแล้	เลิศด้วยเดิรพลัน ฯ

โคลง ๒

o ไก่ขันเขียวผูกช้าง	มาเทียบทั้งสองข้าง
แนบข้างเกยนาง ฯ
o ไป่ทันสารสั่งไท้	พระแต่งจงสรรพไว้
เยียวปู่เจ้าเรามา ฯ
o เผือจักลาแม่ ณ เกล้า	จักอยู่เยียวจนรุ่งเช้า
จักช้าทางไกล ฯ

ร่าย
    o ขึ้นช้างไปผผ้าย มาคคล้ายโดยทาง ถับถึงกลางจรอกปู่ หมอเถ้าอยู่แลเห็น แสร้งแปรเปนโฉมมลาก เปนบ่าวภาคบ่าวงาม สองถึงถามหาปู่ ปู่หัวอยู่ยแย้ม ข้อยว่าสองแฉล้ม มาแต่ด้าว แดนใด ฯ

โคลง ๒

o สองคะนึงในใคร่รู้	ลูกหลานปู่ฤๅผู้
อื่นโอ้ไป่งาม	บารนี ฯ
o กามกรรหายยั่วข้าง	คิดแต่จักช้าช้าง
ท่านไส้จักเปน	ป่วยนา ฯ

ร่าย
    o บนานเห็นปู่ รูปเถ้าอยู่ดูหลาก สองประจากษ์ตกใจ ใครจักปูนปู่ได้ ปู่ช่วยสองลูกไท้ แต่นี้ฤๅไป อื่นเลย ฯ

โคลง ๓

o เสียไฟเป่าหิ่งห้อย	แรงปู่นี้รู้น้อย
เผือไป่เลยนอ ฯ

ในรายทางสู่เขาเขียว
สองพี่เลี้ยงพบปู่เจ้าสมิงพราย
    บรรยายบรรยากาศทั่วไป กล่าวถึงไม้ไล่แต่สังเขป(จะมีโดยพิศดารตอนอื่น) ตอนนี้เน้นถึงประดาสัตว์ร้ายที่ล้วนน่าสะพรึงกลัว ซึ่งเปนสิ่งอันปู่เจ้าสมิงพรายดลให้เปนไป ให้เห็น
    พ่อหมอเฒ่าพาพี่เลี้ยงทั้งสองเข้าพบปู่เจ้าสมิงพราย
"หึง" = นาน     บหึง, บ่มิหึง = ไม่นาน
"ทำงน" (เขมร) = ก.ห่วงใย,ยุ่งใจ   น.ความทุกข์ใจ, ภาระ) ________________________________
ร่าย
    o เชิญปู่หมอขึ้นขี่ ขับช้างปรี่ปรึงตาม ทั้งสามไปรร่าย บ่ายหน้าสู่เขาเขียว เหลียวแลทางจรลิ่ว เหลียวแลทิวเทินป่า ฝ่าแฝกแขมแกมเลา ดงประเดาประดู่ หมู่ไม้ยางไม้ยูง ตเคียนสูงสุดหมอก พยอมดอกมุ่งเมฆ อเนกไม้หลายพรรณ มีวัลย์เวียนเกี้ยวกิ่ง ไม้แมกมิ่งใบรบัด ลมพานพัดรลอก ดอกดวงพวงเผล็ดช่อ กระพุ่มห่อเกสร สลอนบุษบาบาน ตระการกลิ่นหอมหื่น ชื่นซรุกลูกเหลืองล่อน ใบอ่อนต้นลำอ้อน กิ่งก้านแกมงาม ฯ

ร่าย
    o ตามกันไปบหึง ถึงตีนเขาแต่ล่าง แลลิงค่างบ่างชนี ผีผิ่วร้องน่ากลัว หัวหูพองอยู่คร้าม เสือสางด้ามด้อมทาง แรดควายขวางขวัดอยู่ หมู่กระทิงเที่ยวป่า วัวลานล่าเล็มไพร หมู่หมีไปคคล้าย นางช้างผ้ายคคล่ำ บรู้กี่ส่ำตามสาร งูพพานพิษกล้า งูเหลือมคว้ารัดควาย เยียงผาผายปีนป่าย ฝ่ายช้างพังเซราซรึก สัตว์พันฦกพันลาย หมอมิกลัวกลายจรคล่าย เข้าป่าไปคลายคล้าย ด่วนดั้นโดยทาง ฯ

ร่าย
    o เอนดูสองนางตกใจกลัว รรัวหัวอกสั่น ลั่นททึกททาว สราวตามหมอผะผ้ำ เห็นแนวน้ำบางบึง ชรทึงธารห้วยหนอง จระเข้มองแฝงฝั่ง สรพรั่งหัวขึ้นขวักไขว่ ช้างน้ำไล่แทงเงา เงือกเอาคนใต้น้ำ กระล่ำตากระเหลือก กระเกลือกกลอกตากลม ผมกระหวัดจำตาย ฝ่ายหนปลายไม้แมก ฟังเสียงแสรกเง้างูด ทิ้งทูดบ่นพพึมเสียง เค้ากู่เคียงคู่ร้อง ก้องดงดุจตระหวาด ผาดฟังตกใจกลัว หมอเถ้าหัวไปพลาง โลมสองนางอย่าตกใจ บเปนใดดอกนะแม่ กระแหน่นี้นะเจ้า พระปู่เราหากทำเอง หมอมิกลัวเกรงสักสิ่ง ขับช้างวิ่งขึ้นเขา เคร่ากันไปบหึง ถับถึงแต่ตีนเขา หมอเถ้าลงจากช้าง ไว้สองนางอยู่แต่ไกล หมอจึงเข้าไปสู่ ปู่เจ้าปู่เจ้าสมิงพราย ถึงถวายกรกราบไหว้ บอกว่าพระหลานไท้ เพื่อนท้าวแพงทอง ฯ

โคลง ๒

o ทำงนสองเท่าฟ้า	มาบำบวงให้ข้า
นำพี่เลี้ยงสองมา ฯ
o ปู่เจ้าว่าหมอไส้	ไปเรียกมาให้ใกล้
แทบนี้อย่าขาม ฯ
o หมอบอกความสองเจ้า	พระปู่ให้สองเฝ้า
ไปสู่แล้วเชิญเขือ ฯ
o สองเห็นเสือกราบเฝ้า	คร้ามกลัวก้มกรานเข้า
ไปกราบไหว้ทั้งสอง ฯ

คือ ปู่เจ้าสมิงพราย (๑)
ปู่รับปากไปหาพระเพื่อนพระแพง
สองพี่เลี้ยงลงจากเขา
    คือปู่เจ้าสมิงพราย
    ปู่เข้าฌานเพ่งเรื่องราวอันเปนมาแลจะต้องเปนไป ก็รู้ได้ถ้วนว่าล้วนเปนแต่บรรพกรรมนำชัก จึ่งรับปากไปสู่สองพระธิดา
    ในรายทางขากลับของพี่เลี้ยงทั้งสอง แลล้วนแต่สิ่งอันพึงอภิรมย์ เปนอีกตอนหนึ่งที่แสดงถึงความชำนาญทั้งอักษรศิลป์ ตลอดจนพรรณไม้แลสรรพสัตว์ ของผู้ทรงนิพนธ์
อ่านเพลินนัก.. ________________________________

พ่อหมอเฒ่าเรียกสองพี่เลี้ยงเข้าพบปู่เจ้าสมิงพราย
ในภาพจะเห็นว่ามีสัตว์อยู่ด้วยหลายตัว

ร่าย
    o ตามองเสือพรับ เห็นเสือกลับเปนแมว แถมจราศศุภลักษณ์ มลักเห็นโฉมปู่เจ้า แปรรูปเถ้าหงอกสกาว คิ้วขาวขนตาเผือก กลับตระเลือกเปนบ่าว พึงมล่าวโฉมกล้องแกล้ง งามอรรแถ้งโถงเถง ทรงลักเลงเสสรวล สคราญครวญงามถนัด รบัดเปนกลางแก่ ตระแหน่รูปลักษณดี มีมารยาทเสี่ยมสาร สองถวายสการบูชา อันแต่งมาทุกสิ่ง จึ่งทูลสารสองไท้ สองราชก้มกราบไหว้ พระบาทเจ้ากูมา ฯ

โคลง ๒

o ทุกขธิดาเท่าฟ้า	เห็นแต่พระเจ้าข้า
พระปู่เจ้าองค์เดียว ฯ
o ขับเขียวมาแต่เช้า	สองให้เชิญพระเจ้า
โปรดเปลื้องทุกข์หลาน	ท่านเทอญ ฯ
o เชิญช่วยภารลุแล้ว	เงินแลทองกองแก้ว
อเนกข้าขอถวาย ฯ
o กามกรรหายเหิ่มไหม้	พระช่วยพระชักให้
ลอราชพ้นความตาย ฯ

ร่าย
    o ปู่ไป่ผายตอบถ้อย อยู่น่อยหนึ่งบมินาน ปู่ก็ธิญาณเล็งดู กูจะช่วยควรฤๅมิควร รู้ทั้งมวลทุกอัน ด้วยผลกรรม์เขาแต่ก่อน ทำหย่อนหย่อนตึงตึง ส่วนจะถึงบมิหยุด เถ้าว่าจะพลัดสุดพลันม้วย ด้วยผลกรรมเขาเอง แต่เพรงเขาทั้งสอง ทำบุญปองจะไจ้ ขอได้พึ่งบุญตู ปู่ดูเสร็จจึ่งว่า สองนางอย่ากล่าวอ้าง ถึงสินจ้างสินบน ตนกูจักไปสู่ ถึงที่อยู่สองเจ้า เขือเข้าไปก่อนกล่าว ข่าวดั่งนี้ให้ฟัง กูจะไปภายหลังบช้า ผิมิวันนี้อ้า พรุ่งนี้กูถึง ฯ

ร่าย
    o สองพึงใจคำปู่ ไหว้รับอยู่บมิวาง สองนางสนองคำตอบ ขอบคำพระปู่เจ้า เสมออมฤตร้อยเต้า มาโสรจให้สร่างเสบย ฯ
ร่าย
    o พระเอยเขือข้ามา จักตายช้าตายมอด เนื้อนกหลอดหนทาง สางแสกทูดคูดเค้า ขอพึ่งบุญพระเจ้า จงพ้นความกลัว ฯ

โคลง ๒

o ปู่หัวอยู่ยะแย้ม	ข้อยว่าสองแสล้ม
อย่าร้อนใจเขือ ฯ

โคลง ๓

o สองนางเมือเห็นวัน	จงทันออกปากป่า
ไปว่าหลานแก้วถ้า	ถ้าท่านทูลสาร ฯ

ร่าย
    o มินานนางโรยนางรื่น ไหว้ปู่ชื่นชมลา กับหมอมาขึ้นช้าง เลียบเดิรข้างตีนเขา คืนไต่เต้าตามทาง เหลียวหลังพลางจะไจ้ ชมไม้ไหล้สะอาด เหมือนปราสาทพิศาล คือพิมานมนเทียร อาเกียรณ์แกมดอกแดง แสงดุจปัทมราค ภาคใบเขียวสรด คือมรกตรุ่งเรือง ดอกเหลืองเพียงทองสุก ขาวดุจมุกดาดาษ โอภาสพรรณพิจิตร พิพิธภูมิลำเนา งามเอาใจใช่น้อย คล้อยลงถึงดินต่ำ เลงสบส่ำพฤกษา งามพอตาตาดู เพราะพอหูหูฟัง นกประนังกันร้อง เพราะไพรก้องป่าก้อง เพรียกพื้นพงพี ฯ

ร่าย
    o เสียงโนรีสาริกา สัตวาฝูงดุเหว่า แขกเต้าเคล้าคลิ้งโคลง นกเอี้ยงโองคู่เคียง เสียงแซ้งแซวภูรโดก โคกม้าม่ายนางนวล กะสาสรวลกระสันต์ กางเขนขันแผ่แพน แอ่นอกจอกจิบกด ขุนยูงชดขนฟ้อน กระหย้อนหางฟฟาย นางยูงรายรอบเฝ้า ทรายทองเคล้าคู่เคียง ระมั่งเมียงม่ายคู่ เกลื่อนกล่นอยู่คคล่ำ บรู้กี่ส่ำกี่สาร เห็นตระการสรนุก จริวจราวซุกจรจรัล บรู้กี่พรรค์ปูปลา นกหกดาดาษอยู่ หงษ์เหิรสู่สระสรง เป็ดน้ำลงลอยล่อง ทุงทองท่องจรจรัล จากพรากพรรค์ฟุบฟอง คับแคครองคู่หว้าย ดอกบัวผ้ายจับบัว ภมรมัวเมาซราบ อาบลอองเกสร สลอนบุษบาบาน ตระการดอกบัวแดง แฝงบัวขาวคลี่คล้อย สร้อยสัตบรรณบงกช รรวยรสกลิ่นจงกล นิโลตบลโกมุท อุบลบุษบัวเผื่อนฉลับ ป่ากลัวกลับกลายสรนุก สำราญสุขเปรมปรีดิ์ ช้างเร็วรี่ผาดผัง ถึงวังใกล้ปราสาท รับขวัญราชบิดา ขวัญสองมาสมสู่ อยู่กับองค์อ่อนไท้ ไฟแดดอย่ารู้ไหม้ ไข้อย่ารู้ถึง แม่เลย ฯ

โคลง ๒

o คำนึงใดอย่าแคล้ว	ลุลาภโดยใจแก้ว
อยู่เคล้าฤๅคลา	หนึ่งเลย ฯ

คือ ปู่เจ้าสมิงพราย (๒)
ปู่รับปากช่วยด้วยเอนดู
    ปู่เหินหาวมาสู่ตำหนักพระเพื่อนพระแพงพลันที่พี่เลี้ยงมาถึง
    คือ ปู่เจ้าสมิงพราย... คือ ฤทธีแลตัวตนแห่ง แลการเปนซึ่ง "ปู่เจ้าสมิงพราย"
    ปู่เจ้าฯรับช่วย แต่กำหนดเวลาที่พระลอจะมานั้นมิได้ เนื่องด้วยว่าข้างกระโน้นก็เปนเจ้าฟ้าเจ้าแผ่นดิน ที่ไหนจะไร้บุญญาบารมีแลผู้ทรงฤทธีคอยปกป้อง
ร้อย = ชะรอย, กระหมั่ง
เมิล (เขมร) = ดู ________________________________
ร่าย
    o ส่วนธิดาทั้งสอง ตั้งเตียงทองราชอาสน์ พิดานดาดดัดบน เทียบขนนเขนยตระสัก ม่านปักแพร้วแพรพรรณ สรรพของหอมหาได้ สรรพดอกไม้หาถ้วน ล้วนแก้วต่างข้าวตอก ช่อดอกไม้เงินทอง ตระการแกล้มเหล้าขาว แต่งไว้รับปู่เจ้า ว่าแต่งไว้รับขวัญ ฯ

โคลง ๒

o ไป่ทันว่าจแจ้ว	พระปู่เจ้ามาแล้ว
ก่อนแล้ถึงเรือน ฯ

ร่าย
    o เห็นหาวเหมือนจรคลุ้ม ชรอุ้มบนเวหา สองสงกาจรไจ้ สองประนมมือไหว้ ร้อยปู่เจ้าเรามา ฯ

โคลง ๒

o แลหาสองพี่เลี้ยง	เห็นแต่ไกลมาเพี้ยง
ดั่งได้กินเมือง ฯ
o ประนังเนืองนั่งเฝ้า	ข้าจึ่งลงช้างเข้า
มากราบไหว้สองนาง ฯ
o สองแลพลางสองไหว้	ใดดั่งนี้ร้อยไท้
ปู่เจ้าเราฤๅ ฯ
o เขาว่าคือท่านแท้	พระปู่เสด็จมาแล้
อย่าได้สงกา ฯ
o มาจะอาราธนปู่เจ้า	กรประนมตั้งเกล้า
กราบไหว้ทั้งหลาย ฯ
o ปรายข้าวตอกดอกไม้	ถวายธูปเทียนทองไหว้
กราบเกล้าสดุดี ฯ
o พระมียศยิ่งฟ้า	ขอพระเอนดูข้า
ท่านให้เห็นองค์	ท่านนา ฯ

โคลง ๔

o สองผจงอาราธน์ไหว้	อารักษ์
ขอท่านแสดงสิทธิศักดิ์	อย่ากั้ง
ขอเป็นที่พำนัก	นิตยแด่ เผือนา
ขอพระปู่เจ้าตั้ง	แต่งให้เป็นตัว ฯ
o บัดเดี๋ยวพระปู่ให้	เห็นองค์ ท่านนา
งามรูปงามโฉมยง	อเคื้อ
บผอมบพีทรง	บหนุ่ม งามนา
บแก่ผมผิวเนื้อ	ปากคิ้วตาตรู ฯ
o สองเจ้าเห็นปู่เจ้า	สองชม ชื่นนา
สองกราบกรบังคม	เคี่ยมไหว้
สองถวายเครื่องอุดม	สบสิ่ง แลนา
ผจงแต่บูชาไท้	ปู่เจ้าจงเอา ฯ
o ปู่เห็นสองเจ้าเพ่ง	ภักดี อยู่นา
ใจปู่ปองปรานี	หนุ่มเหน้า
ปู่เอากระยาศรี	ผจงแต่ง ถวายนา
เห็นปู่รับสองเจ้า	พี่น้องยินดี ฯ
o แล้วสองกราบไหว้บ่ำ	บวงสรวง ท่านนา
ความยากแถลงทั้งปวง	ถี่ถ้อย
ขอพระช่วยชูทรวง	ทุกข์เทวษ ไส้พ่อ
ลุลาภเขือข้าค้อย	ท่าได้โดยจง ฯ
o จะถวายแก้วเก้าโกฏิ	เงินทอง
แลสิ่งแลเกวียนกอง	ลากให้
วัวควายเผือกเขาทอง	หงส์ห่าน หมูนา
เป็ดไก่เหล้าขาวไหว้	ปู่เจ้าแทนคุณ ฯ
o ปู่ฟังปู่ว่าอ้า	อดสู บารนี
สองอย่าบนบานตู	เกลียดจ้าง
ภักดีสิ่งเดียวดู	ดียิ่ง ดีนา
ความโรคเขือจักร้าง	อย่าร้อนใจเขือ ฯ
o ใช่กลผีไส้ขาด	ลเมอมา อยากนา
เร่ร่อนขวยขวายหา	เตร่ต้อง
ขุกเท็จกล่าวมารษา	จำท่าน บลนา
ทำบาปมาเลี้ยงท้อง	ร่างร้ายฤๅอาย ฯ
o เรานี้เราเทพเจ้า	จอมผา ไส้นา
เขาใส่สมญาเรา	ปู่เจ้า
แรงบุญส่งสนองมา	พูลเพิ่ม แลแม่
เสวยพิภพล้านเข้า	ชั่วฟ้าล่มกัลป์ ฯ
o สิทธิฤทธิเรืองเดชด้วย	ผลบุญ ส่งนา
สร้างกุศลเป็นทุน	บ่ร้อน
สมบัติดั่งมีกุล	ไหลหลั่ง มานา
สรรพพิภพช้าช้อน	เลิศล้วนสมบูรณ์ ฯ
o ปู่เห็นสองเจ้าปู่	ปรานี นักนา
จักช่วยสองกษัตรีย์	อย่าร้อน
จักเชิญพระลอลี	ลาสู่ สองนาง
สองแม่อย่าไข้ข้อน	อยู่ถ้าฟังสาร ฯ
o สองไหว้สองกราบเกล้า	สองถาม
ยังเท่าใดขุนงาม	จักเต้า
ปู่เฉลยใช่คนทราม	คนชั่ว ณ แม่
ขุนขี่เกล้าหน่อเจ้า	แผ่ผู้มีบุญ ฯ
o หมอเถ้าหมอแก่แก้	คุณความ มากนา
จักกำหนดโดยถาม	ไป่ได้
หลานเอยค่อยพยายาม	ฤๅรอด เราเลย
บร่างนานนักไท้	ธิราชผ้ายถึงเรา ฯ

โคลง ๒

o สองนงเยาว์เคร่าถ้า	แม้ว่าเห็นพระช้า
จึ่งให้ไปเตือน	ปู่เทอญ ฯ
o เตือนสองสระเกศแก้ว	พระประสิทธิ์ให้แล้ว
ปู่เจ้าลาสอง ฯ
o มองตาเมิลปู่ผ้าย	หายบัดเดี๋ยวเห็นคล้าย
คลาศเพี้ยงลมลิว ฯ

________________________________

ปู้เจ้าเรียกพระลอ

ปู่เจ้าสมิงพรายเรียกพระลอสองหนแรก
ทางสรวงแก้ได้
    หนแรกปู่เจ้าสมิงพรายทำยันต์เสน่ห์แลใช้กังหันลมติดยอดยางเจ็ดอ้อมกำกับ
พระลอฝันเห็นพระเพื่อนพระแพง ร่ำร้องจะไปหา แต่ทางสรวงก็แก้มนตร์หนแรกนี้ได้
    หนที่ ๒ ใช้ธงสามชายปักปลายตะเคียนเก้าคนโอบส่งยาสั่ง
ทางสรวงได้พ่อหมอสิทธิไชยช่วยแก้ไข กับทั้งทำการป้องกันไว้ครันครบ "... บั้นในไว้อารักษ์ กลางไว้ยักษ์บริบาล ทวารนอกไว้ปีศาจ อากาศไว้ภูตคณา..."
    ตอนนี้นอกจากจะเห็นวิธีทำเสน่ห์ยาสั่งแล้ว ยังบรรยายถึงความรัก ความทุกข์ แลความพยายามของผู้เปนแม่
    ปู่เจ้ารู้ว่าข้างสรวงมีผู้ทรงอาคมแก่กล้าเทียมกันมาช่วย ตัดสินใจลงมือสู้ให้เต็มที่

________________________________
ร่าย
    o เฉียวฉิวถึงที่อยู่ ปู่เอาไม้เลี้ยงไม้ไล่ ไม้ไผ่ไขว่ลูกลม เขียนพระตนกลมอยู่กลาง เขียนสองนางแลองค์ สองอนงค์กอดรูปเท้า โนมน้าวชักชวนมา ยันต์มายารายรอบ รายขอบทั้งสี่คู่ ปู่ชุบณมนต์เมิลไม้ ยางใหญ่ได้เจ็ดอ้อม ปู่ปั้นมือตีค้อม ยอดตั้งติดดิน ฯ

ร่าย
    o ครั้นยางยินคำปู่ ใจพระลออยู่บมิกลม ปู่เอาลูกลมปักปลายยาง วางมือบัดเดี๋ยวดาย ปลายไม้ผายยยัน ใบไม้ผันยย้าย คล้ายลุงตรงตระบัด ลมพัดลูกลมผัน กลกังหันคคว้าง ลอบพิตรเจ้าช้าง ปั่นเพียงลมผัน ฯ



โคลง ๔

o ฝันเห็นพระเพื่อนไท้	แพงทอง
สองแนบนอนแนมสอง	ตราบไท้
สองศรีสอดกรตระกอง	กอดราช แลนา
ชวนชักไปไล้ไล้	สู่บ้านเมืองสอง ฯ

โคลง ๒

o พระทองผทมตื่นขึ้น	สทึ่นเที้ยรสอื้น
ประหว่าโอ้โหยหา ฯ

ร่าย
    o บ่คลาสมปฤดีบพิตร พระสนมสกิดกันดู เห็นพระภูธรพิการ จึ่งเอาสารพิกล ดลแด่ภควดี ชนนีนาถรู้ข่าว ร้อนผผ่าวหฤทัย ธไปยังลูกบพิตร ท้าวธเห็นผิดแก่ตา ธก็ว่าบาบงกชจอมใจ พ่อเปนใดแก่อกแม่ ท้าวก็ทูลแด่แม่ณหัว วันนี้ตัวข้าสั่น ใจข้าปั่นผัดผัน คืนนี้ฝันเห็นถนัด ว่าสองกษัตริย์เพื่อนแพงทอง นอนแนบสองข้างข้า หน้าแนบหน้าอิงอร สองสอดกรกอดเกื้อ โลมลูบเชื้อเชิญไป ใจข้าไหวดังจะผก อกข้าปั่นดังจะคว่ำ ทุกข์บ่รู้กี่ส่ำแสนเศร้า จักใคร่เต้าไปหา เยียวลูกลาแม่ ณ เกล้า ขอบพิตรพระเจ้า ท่านท้าวเอนดู ลูกรา ฯ

โคลง ๔

o ออกท้าวฟังลูกไท้	ทูลสาร
ถนัดดังใจจักลาญ	สวาทไหม้
น้ำตาท่านคือธาร	แถวถั่ง ลงนา
รู้ไห้บกี้ไห้	สรอื้นอาดูร ฯ
o ตีอกโอ้ลูกแก้ว	กลอยใจ แม่เอย
เจ้าแม่มาเปนใด	ดั่งนี้
สมบัติแต่มีใน	ภพแผ่น เรานา
อเนกบรู้กี้	โกฏิไว้จักยา พ่อนา ฯ
o นายแก้วจักอยู่เร้ง	ไปหา
เร็วเร่งพระโหรมา	อย่าช้า
หาหมู่หมื่นแพทยา	หมอภูติ มานา
หาแม่มดถ้วนหน้า	หมู่แก้กฤติยา ฯ
o นายขวัญหาจุ่งถ้วน	ทั้งหลาย
ทุกหมื่นขุนมุลนาย	ช่วยไส้
เถมิลไพรเร่งขวยขวาย	ยาป่า มานา
ยาเทศทั้งปวงไว้	ฝ่ายข้างชาวคลัง ฯ
o คลังกูคลังลูกแก้ว	กูนา
จักจ่อมจ่ายเยียวยา	หน่อเหน้า
สิ้นทั้งแผ่นดินรา	แม่ลูก ก็ดี
สิ้นแต่สินจงเจ้า	แม่ได้แรงคืน ฯ
o ขวนขวายถึงขนาดพร้อม	เพรียงกัน
หมอว่าใดทำสรรพ์	สิ่งนั้น
บนานพระลอพลัน	สรว่าง เสบยนา
ถ้อยหมู่หมอมาหั้น	ท่านให้เหลือเฟือ ฯ
o ออกท้าวธิราชได้	แรงรมย์
นางพระยาพระสนม	ชื่นหน้า
มนตรีไพร่เมืองชม	สดชื่น เสบยนา
ลอบพิตรเจ้าหล้า	สว่างคลุ้มหายมัว ฯ

โคลง ๒

o สองบัวบุษปอยู่ถ้า	ฟังข่าวพระลอช้า
อกร้อนคือไฟ ฯ
o ให้ไปเตือนปู่เจ้า	ปู่ว่ามีหมอเถ้า
แก่แก้คุณเรา	มากนา ฯ

ร่าย
    o ปู่ก็เอาธงสามชาย รายยันต์มากกว่าเก่า เขียนพระลอเจ้าอยู่กลาง กอดเจ้าช้างรัดรึง ชักทึงท้าวชวนเต้า แล้วปู่เป่าตะเคียน ใหญ่เก้าอ้อมใช่สามาญ ปลายไม้กรานก้มลง ปู่เอาธงปักผลักขึ้น ต้นไม้ฟื้นฟฟั่น ใบไม้สั่นฟฟัด ลัดลุกขึ้นยืนตรง ลมลิ่วธงททัด พัดถูกธงททาว ลมสร้าวเสียงเฉียวฉิว ปลิวกระพือยาหยูก ถูกพระองค์ท่านไท้ ถนัดดั่งสองนางไล้ ลูบให้แลเห็น องค์นา ฯ

ร่าย
    o ท้าวธเป็นหนักเล่ากว่าก่อน ดังเห็นสองอ่อนแก่ตา มาชักไท้สู่หย้าว มาเชิญท้าวธสู่เรือน ใจท้าวธเฟือนฟฟั่น สั่นพระองค์ทท้าว น้าวพระองค์ยยัน ผันพระพักตร์บพิตร ไปยังทิศตวันออก เขาจึงบอกนาฎบุญเหลือ ธรีบเมื่อยังลูกไท้ ไห้มาพลางรันทด สลดฤทัยพระองค์ ทรุดนั่งลงแลพระพักตร์ พระลอลักษณดิลก ทาบตีอกร้องไห้ มือทุ่มทรวงไล้ไล้ ลูกแก้วกับตน แม่เอย ฯ

โคลง ๔

o เจ้าไข้ทุกข์แม่เพี้ยง	ภูเขา ลูกเฮย
เจ้าเคลื่อนทุกข์บางเบา	สว่างร้อน
มาเห็นพ่อเงียบเหงา	หนักกว่า ก่อนนา
ทุกข์เร่งซ้อนเหลือซ้อน	ยิ่งฟ้าทับแด ฯ
o หญิงชายเหลือแหล่งหล้า	ฤๅยล ยากนา
เห็นแต่เราสองคน	คู่ม้วย
ฉันใดพ่อกับตน	เป็นดั่ง นี้นา
แม้พ่อตายตายด้วย	พ่อแล้จอมใจ แม่เอย ฯ
o นายแก้วนายขวัญเร่ง	ขวนขวาย หนึ่งรา
หาหมู่หมอทั้งหลาย	ทั่วหน้า
มาเร็วเร่งยาสาย-	สมรแม่ เร็วรา
เดิรด่วนอย่าได้ช้า	ช่วยด้วยหัวใจ ฯ
o หาสิ้นสบส่ำถ้วน	มดหมอ
ทั้งแผ่นดินฤๅหลอ	อยู่ได้
มาแก้พระเลืองลอ	ฤๅเคลื่อน คลายเลย
พระแม่ไท้เห็นไท้	ลูกท้าวพิศวง ฯ
o ท่านไท้ชุมถ้วนมิ่ง	มนตรี ท่านนา
เผยม่านผายเสาวนี	ท่านพร้อง
สมเด็จปิ่นภูมี-	ศวรราช เรานา
ยาบหายไข้ข้อง	สวาทแค้นคาใจ ฯ
o ตรวจไตรหาหน้าหมู่	มดหมอ
ดีจะยังเหลือหลอ	อยู่บ้าง
สิ่งใดจะพึงพอ	คิดเร่ง คิดนา
ใดชอบทำอย่าร้าง	เร่งเทิ้ญเร็วทำ ฯ

ร่าย
    o มนตรีจำพระกฤษฎีกา ตรวจหาหมอทุกผู้ จึ่งรู้ว่าหมอสิทธิไชย นั้นออกไปอยู่ป่า รู้มลักกว่าทั้งหลาย คุณพันลายพันลึก ตรึกไตรศาตราคม บันสมสิทธิสามารถ ชำงัดโดยคุณโดยฤทธิ์ ธประกาสิตเร็จสรรพ เขาเร่งรับปู่เข้ามา ปู่ตั้งลากูณฑ์พิธี พลีเทพผู้มีฤทธิ์ ศักดิ์สิทธิมนตราคม บันสมทำโดยศาสตร์ ให้พระลอราชหายหลง ให้ท้าวธสรงอุทกมนต์ เจ้าสากลสว่างเสบย เสวยโอสถประสิทธิ์ อันมีฤทธิ์พิเศษ สระพระเกศพระสกนธ์ ตั้งมณฑลสามชั้น บั้นในไว้อารักษ์ กลางไว้ยักษ์บริบาล ทวารนอกไว้ปีศาจ อากาศไว้ภูตคณา อยู่รักษาทุกแห่ง แล้วแต่งการเอิกเกริก เบิกสมโภชพิธี เบิกบายศรีทำขวัญราช พระบาทให้รางวัล สรรพอุปโภคพิพิธ แก่หมอสิทธิไชย หมอถัดไปโดยลำดับ ให้สำรับเสื้อผ้า ให้แก่หมอถ้วนหน้า ผู้เฝ้ารักษา ท่านนา ฯ

โคลง ๔

o เอ็นดูสองราชไท้	ธิดา ท่านนา
ท่าบ่เห็นโหยหา	อกไหม้
พระลอราชจักมา	ฤาไป่ มาเลย
สองราชละห้อยไห้	แต่ถ้าภูบาล ฯ
o จึ่งใช้สองพี่เลี้ยง	ไปพลัน
ถามปู่เปนฉันใด	ดั่งนี้
ข้าไปบังคมคัล	พระปู่ แลนา
พระปู่เฮยยังกี้	เมื่อท้าวจักมา ฯ
o ปู่เล็งเห็นทั่วแล้ว	ทุกอัน นาแม่
บอกข่าวเขาแก้กัน	แต่งเฝ้า
มดหมอจักเทียมทัน	เขายาก นักนา
ไว้ปู่จักกลอยเถ้า	ต่อด้วยเข้าเอง ฯ

โคลง ๒

o เขืออย่าเกรงเกลือกช้า	สองจักพลันเห็นหน้า
พระบาทท้าวจักถึง	แม่แล ฯ

หนที่สาม ปู่เจ้าสมิงพรายใช้ไม้ตายเรียกพระลอ
ศึกผีสองนครา
สลาเหิน
    ปู่เจ้าสมิงพรายระดมพลสาระพัดผี สั่งให้ไปทะลวงเกราะป้องกันเมืองสรวงที่ปู่หมอสิทธิไชยสร้างไว้ เพื่อเปิดทางใช้หมากเคี้ยวลงอาคม "สลาเหิน"
    การรบพุ่งของผีของปู่เจ้ากับอารักษเทวา ภูติผีแห่งเมืองสรวง
ผีข้างเมืองสรวงพ่ายหนี ปู่เจ้าจึงใช้ "สลาเหิน" ลอยขึ้นฟ้าแล้วไปตกลงปนในพานหมากของพระลอ
ครั้นพระลอเสวยหมากมนต์ก็เกิดอาการหนักหนา สุดที่หมอสิทธิไชยจะแก้ไขได้

---

ร่าย
    o ปู่รำพึงถึงเทพดา หากันมาแต่ป่า มาแต่ท่าแต่น้ำ มาแต่ถ้ำคูหา ทุกทิศมานั่งเฝ้า พระปู่เจ้าทุกตำบล ตนบริพารทุกหมู่ ตรวจตราอยู่ทุกแห่ง ปู่แต่งพระพนัสบดี ศรีพรหมรักษ์ยักษ์กุมาร บริพารภูตปีศาจ ดาเดียรดาษมหิมา นายกคนแลคน ตนเทพยผู้ห้าวท้าวผู้หาญ เรืองฤทธิ์ชาญเหลือหลาย ตั้งเปนนายเปนมุล ตัวขุนให้ขี่ช้าง บ้างขี่เสือขี่สีห์ บ้างขี่หมีขี่หมู บ้างขี่งูขี่เงือก ขี่ม้าเผือกผันผาย บ้างขี่ควายขี่แรด แผดร้องก้องน่ากลัว ภูตแปรตัวหลายหลาก แปรเปนกากภาษา เปนหัวกาหัวแร้ง แสร้งเปนหัวเสือหัวช้าง เปนหัวกวางหัวฉมัน ตัวต่างกันพันลึก ลคึกกุมอาวุธ เครื่องจะยุทธยงยิ่ง เต้นโลดวิ่งระเบง คุกเครงเสียงคะครื้น ฟื้นไม้ไหล้หินผา ดาษดากันผาดเผ้ง รเร้งร้องก้องกู่เกรียง เสียงสเทือนธรณี เทียบพลผีเสร็จสรรพ ปู่ก็บังคับทุกประการ จึ่งบอกสารอันจะใช้ ให้ทั้งยามนตร์ดล บอกทั้งกลอันจะทำ ให้ยายำเขาเผือด มนตราเหือดหายศักดิ์ ให้อารักษ์เขาหนี ผีเขาแพ้แล้วไส้ กูจึงจะใช้สลาเหิร เดิรเวหาไปสู่ เชิญพระภูธรท้าว ชักมาสู่สองหย้าว อย่าคล้าคำกู สั่งนี้ ฯ

โคลง ๔

o น่าดูพลปู่เจ้า	จอมผา
อึงอึดอัมพรคลา	คลาศเต้า
ผีภูผาตคณา	นับโกฏิ เกรียงแฮ
ไคลคลี่พลคลาเต้า	ด่วนได้โดยโพยม ฯ
o พิศเพี้ยนผีพวกพ้อง	เพียงพล มารแฮ
เต็มป่าพฤกษ์ไพรสณฑ์	แหลกหลู้
บนานก็มาดล	แดนราช
ผีฝ่ายแดนชุกรู้	เร่งเร้งเรียกกัน ฯ

ร่าย
    o มากลากลาศกันแดน ผีแขกแค้นเข่นขุก ผีแดนรุกรบพุ่ง แล่นไล่ยุ่งโลดเต้น บ้างหลบบ้างหลีกเร้น บได้ตอบตี ฯ

โคลง ๔

o ผียยุ่งรบกับด้วย	ผีแขวง แดนนา
ผีทุ่มผีไล่แทง	ผาดผ้าย
ผันแผงแผดรบแรง	ร้องเร่ง พลนา
ผีแขกรุกราญร้าย	รบเร้ารอนผลาญ ฯ

ร่าย
    o ผียยุ่งรบกัน ครรชิตฤทธิราวี ผีทุ่มผีไล่แทง รบแรงผันเผ็งแผด ผีเจ้าแจดจ้ายจ้าย ร้องเร่งพลคล่ำคล้าย ผาดผ้ายรุกราญ ฯ

ร่าย
    o ผีบันดาลไฟคลุ้ม ให้ควันกลุ้มเวหา ด้วยแรงยาแรงมนต์ ผีแดนทนทานยาก จึ่งฝากข่าวแก่ลม กึกก้องอมพรมี่ ลัดพลัดปรี่ปรึงมา บอกแก่เทพดาเสื้อเมือง ฟ้าหล้าเหลืองอุบาทว์ อากาศคลุ้มเปนควัน ฟ้าเครงครรชิตผ่า ใจเมืองบ้าดังจะผก หัวอกเมืองดังจะพัง เทพดาฟังฟฟั่น ตกใจสั่นระรัว กลัวฤทธิ์พระปู่ ผู้มีเดชเกรียงไกร หมอสิทธิไชยเล็งเห็น ทีนี้เข็ญเกิดใหญ่ ปู่หมอใคร่ใจดู ครูกูชี้ให้เห็น อันเปนนั้นปรตยักษ์ ด้วยสิทธิศักดิ์ผีสาง จึ่งทูลแด่ออกนางนาฎชนนี ฟังคดีอัศจรรย์ ว่าจะกันกันบได้ ให้มาเห็นเข็ญปลาด ทุกประการนาฎพิลาป สองมือทาบตีอกไห้ ใครจักช่วยเจ้าได้ ลูกแก้วกับตนแม่เฮย จอมใจแม่ฮา ฯ

โคลง ๔

o ปู่หมอใดดั่งนี้	อกกู
เชิญปู่เล็งแลดู	ก่อนไส้
ปู่เอยเอนดูตู	เชิญช่วย ตูรา
ปู่ช่วยลุจักให้	กึ่งแล้เมืองหลวง ฯ
o ปู่ดูปู่ว่าพ้น	แรงนัก แม่ฮา
เทพดาสิทธิศักดิ์	ท่านใช้
ผีสางสุรารักษ์	เราพ่าย หนีนา
ยาท่านเติมมาให้	เสื่อมข้างยาเรา ฯ
o ที่สู้ดูที่สิ้น	จักกัน แลนา
ทุกเทพผีสางสรรพ์	พ่ายแพ้
ยังยาหยูกทุกอัน	เราเสื่อม ไปนา
มนต์แลยาจักแก้	ท่านได้ฉันใด ฯ
o ปรานีออกท้าวราช	มารดา ท่านนา
ฟังเร่งแสนโศกา	หมื่นไหม้
น้ำตาบ่เสบยตา	แถวถั่ง ลงนา
ไห้บ่รู้กี่ไห้	แหบแห้งหัวใจ ฯ

ร่าย
   o ผีภายในแล่นออก แลนา
ผีภายนอกแล่นเข้า แลนา
เทพดาปู่เจ้าสั่ง แลนา
มาทำดั่งปู่สอน แลนา
ให้ย่อหย่อนทุกสิ่ง แลนา
จึ่งให้สารไปกล่าว แลนา
จึ่งให้ข่าวไปถึง แลนา
สมิงพรายผู้เถ้า แลนา
ปู่เจ้าฟังแล้วไส้ แลนา
ปู่จึ่งใช้สลาเหิร แลนา
เดิรเวหาไปสู่ แลนา
ตกลงอยู่รคน แลนา
ปนหมากเสวยท่านไท้ แลนา
ครั้นท่านได้หยิบเสวย แลนา
บนานเลยลอราช แลนา
ใจจะขาดรอนรอน แลนา
ถึงสายสมรพี่น้อง คิดบลุเลยข้อง ขุ่นแค้นอาดูร ฯ

พระลอคลั่ง

พระลอคลั่ง ครวญคร่ำร่ำสู่สรอง
    พระลอปดพระมารดาขอไปเที่ยวป่า แต่พระมารดารู้ทัน ไม่ให้ไป พระลอก่นแต่ทุกข์ถึงคลั่งเพ้อ
เหล่าอำมาตย์มนตรีแนะให้แต่งสารไปสู่ขอพระเพื่อนพระแพง แต่พระลอดึงดื้อจักไปเอง
    เหตุการณ์แลการต่อถ้อยของพระลอกับพระมารดาในช่วงนี้ เปนอีกตอนหนึ่ง ที่แต่งไว้ได้น่าอ่านนัก
________________________________

นางเมืองนั่งแนบเฝ้า จอมกษัตริย์... พระราชชนนีเล้า ลูบไล้โลมขวัญ

โคลง ๔

o ท้าวทูลธิราชไท้	ชนนี
ไหว้บาทบงกชศรี	ใส่เกล้า
ข้าพระอยู่มามี	ใจเหนื่อย พระเอย
จักใคร่ลาพระเจ้า	เที่ยวเหล้นพนาสนฑ์ ฯ
o ออกท้าวฟังลูกไท้	ทูลลา ท่านนา
เจ้าแม่เปนใดนา	ดั่งนี้
มดหมออยู่รักษา	สงวนราช นะพ่อ
สุดกำลังเขาชี้	ยากแท้ทุกอัน ฯ
o ผีสางเขาส่งซ้ำ	เติมมา มากนา
มนตรมายายา	หยูกซ้ำ
วันใดราชลีลา	ยกย่าง ไปนา
อกแม่ผอมไข้ขว้ำ	หล่มหล้มพระองค์ ฯ
o พระลอลาบ่ได้	ทนทุกข์ อยู่นา
บัดนั่งบัดนอนลุก	ละห้อย
ไอศวรรย์บ่เปนสุข	เสวยโศก ไส้นา
โหยคนึงเสน่ห์สร้อย	บ่ได้สร่างเสบย ฯ
o นางเมืองนั่งแนบเฝ้า	จอมกษัตริย์
ถนอมบาทบงกชรัตน์	ใส่เกล้า
พระสนมรำเพยพัด	ไกวแกว่ง วีนา
พระราชชนนีเล้า	ลูบไล้โลมขวัญ ฯ
o พระลอบสร่างเศร้า	ศรีหมอง อยู่นา
หลับลเมอหาสอง	หนุ่มหน้า
เคลิ้มไคล้หวาดใจปอง	ปองไป่ ลุเลย
คิดคนึงโอ้อ้า	ใคร่กลั้นใจตาย ฯ
o ตื่นขึ้นวอนว่าข้า	จักไป
ประพาสชมไพรพลาง	ไล่ช้าง
ชมพนมพนาไลย	พลางไล่ มฤคนา
ชมป่าดงพงกว้าง	เถื่อนถ้ำสระศรี ฯ
o ออกท้าวฟังลูกไท้	ปรารมภ์ อยู่นา
ปากว่าจะไปชม	ช่อไม้
ครั้นไปจะไปสม	สองนาฎ แลนา
ใส่เล่ห์วอนไจ้ไจ้	จักห้ามฉ้นใด ฯ
o หาโหรหาถ้วนมิ่ง	มนตรี
หาปู่สิทธิไชยลี-	ลาศเต้า
แถลงคำแก่นกษัตรีย์	ทุกสิ่ง แลนา
โหรว่าจักห้ามเจ้า	แผ่นหล้าฤๅฟัง ฯ
o สิทธิไชยทูลแด่เจ้า	จอมกษัตริย์
แม้นเทพมาทัดทัด	บ่ได้
มนตรีว่าเห็นขัด	ทุกสิ่ง แลนา
จักส่งสารถึงไท้	สืบสร้องกลความ ฯ

โคลง ๓

o ธขอบคำความมนตรี	กลกล่าวดีชอบแท้
แก้อื่นบได้แก้	ดั่งนี้เห็นควร ฯ

โคลง ๒

o จึ่งเสด็จยวรยาตรเต้า	กล่าวแก่พระลอเจ้า
พ่อเฮ้ยปรานี	แม่รา ฯ

ร่าย
    o แม่ฟังคำพ่อว่า ใคร่เล่นป่าชมเขา แม่เดาใช่คำจรึง พ่อคำนึงอื่นไส้ พระบอกจงจริงให้ แม่รู้เต็มใจ หนึ่งรา ฯ

โคลง ๒

o ข้ารำพึงอื่นแท้	จะบอกความจริงแล้
พระห้ามขัดใจ	ลูกนา ฯ
o สิ่งใดพอใจแก้ว	ยังห่อนฤๅให้แคล้ว
ขัดข้องใจขุน	แม่นา ฯ
o เปนตามความชอบแล้ว	จ้กแต่งตามใจแก้ว
ก่ำพร้าฤๅขืน	อื่นเลย ฯ
o พระเอยหัวใจข้า	คิดใคร่ไปเห็นหน้า
เพื่อนไท้แพงทอง ฯ
o ความปองลูกบ่ได้	บร้างเห็นหน้าไท้
ธิราชแล้นะหัว	ลูกเอย ฯ
o ลาบัวบาทเจ้าหล้า	ไปสู่สองแล้วข้า
จึ่งผ้ายคืนมา ฯ

เนื้อสู่เสือฤๅเสือ  จักไว้..     บรอดเลยราชา  อย่าผ้าย

โคลง ๔

o เจ้าไปแล้วเจ้าจัก	คืนเมือ ลูกเอย
เนื้อสู่เสือฤๅเสือ	จักไว้
ฟังคำพ่อคิดเหลือ	เหลือที่ คิดนา
คิดบ่ได้ล้วนได้	แต่ร้อนฤๅเสบย ฯ
o โดยธคิดชอบถ้อย	คลองความ
จักแต่งไปสู่ถาม	พี่น้อง
จักรับพงางาม	สองสู่ พระนา
ได้ง่ายฤๅขัดข้อง	เท่าเส้นยองใย ฯ
o ดำริห์โดยราชนี้	เยียวนาน
เยียวพ่อสองเยาวมาลย์	ห่อนให้
ทางไกลเที่ยวทูลสาร	ยลยาก พระเอย
ข้าพระไปเองได้	ง่ายแท้ทุกอัน ฯ
o พ่อไปแล้วนะเจ้า	คืนมา รอดฤๅ
บรอดเลยราชา	อย่าผ้าย
ยาอีกสิ่งมนตรา	คมยิ่ง ยานา
ผีก็ร้ายคนร้าย	รอดได้กลใด ฯ
o เมืองเราอุบาทว์ร้าย	แรงนัก ลูกเอย
เขาส่งผีสางศักดิ์	ข่มแล้ว
ฤๅบาปิ่นไตรจักร	จักรอด ฤๅพ่อ
หล้มแผ่นดินหล้มแก้ว	แม่หล้มไอศวรรย์ ฯ
o รอยท้าวทูลบาทเบื้อง	บุญขจร
พระปู่เขาเรารอน	ขาดเกล้า
เขาคุมเคียดจักหลอน	ทำโทษ แทนนา
ฤๅพ่อจักไปเข้า	สู่เงื้อมมือเข็ญ ฯ
o ถึงกรรมจักอยู่ได้	ฉันใด พระเอย
กรรมบ่มีมีใคร	ฆ่าข้า
กุศลส่งสนองไป	ถึงที่ สุขนา
บาปส่งจำตกช้า	ช่วยได้ฉันใด ฯ
o ผิไปถึงแล้วและ	ถึงกรรม์ ก็ดี
ตกนรกแสนศัลย์	หมื่นไหม้
เสวยสุขโสดเสวยสวรรค์	เพราะอยู่ ก็ดี
บอยู่เลยลาไท้	ธิราชแล้วจักไป ฯ

________________________________
    เนื้อเรื่องในช่วงนี้ ตั้งแต่ปู่เจ้ารู้ว่าทำลายสิ่งคุ้มกันได้แล้วจึงใช้"สลาเหิน" ไปจนตอนพระลอดึงดื้อจะไปเองให้ได้
มีผู้เอาไปทำบทร้องเพลงไทยเดิมประเภท "ตับเรื่อง" ชื่อ "ตับพระลอ" แต่ที่ข้าพเจ้าฟังอยู่เปนของกรมศิลปากร ใช้ชื่อว่า "ตับพระลอคลั่ง" ทั้งการร้องแลทำนองเพลง ไพเราะกินใจยิ่งล้ำ
    อีกเพลงหนึ่งคือ "ลาวสวยรวย"

________________________________



ตับพระลอคลั่ง
(เริ่มเรื่องตั้งแต่ปู่เจ้าสมิงพรายรู้ว่าผีเมืองสรวงพ่ายแล้ว ไปจนถึงพระลอจะไปสู่สรองให้จงได้)

  "ฝ่ายสมิงยินแจ้งแห่งคำผี เคยยินดีสมมาดปรารถนา
มนต์พ่อปู่เสพประสิทธิ์วิทยา ใช้สลาเหินเร่ขึ้นเมฆี
ลอยลงตรงอาสน์ราชประทับ พลัดตกปับลงพานหมากพระศรี
พระโอษฐ์เปรี้ยวเสียวกระสันขึ้นทันที หยิบพระศรีเสวยยันสั่นพระองค์

  พระเริ่มในพระทัยป่วนหวนระลึก ให้รู้สึกเหลวไหลพระทัยหลง
เห็นเหมือนเพื่อนแพงมาแฝงองค์ แทบจะตรงเข้าประโลมโฉมสุดา
หายวับกลับนึกรู้สึกพระสติ พระจึงตริตรองเล่ห์เสน่หา
จะตามไปให้ประสบพบพา พระมารดาคงจะห้าม ไม่ตามใจ
พึงทูลปดลดเลี้ยวว่าเที่ยวป่า หากจะว่าตอแหลพอแก้ไข
ถึงจะรู้แน่ชัดในหทัย ก็อย่าให้ออกจากปากของเรา
จึงทูลสารมารดาว่าข้าบาทขอลาองค์มาตุราชไปเที่ยวเขา
ชมโคถึกมฤคาพนาเนา พอบรรเทาอารมณ์ได้ชมเชย

(หญิงร้อง)  พระชนนีดีใจเห็นได้เค้า
พระชนนีดีใจเห็นได้เค้า จึงปลอบเล้าโลมพระลอว่าพ่อเอ๋ย
บอกมารดาว่าพระทัยไม่เสบย
บอกมารดาว่าพระทัยไม่เสบย ขอลาเลยชมดงเล่นพงไพร
แม่นึกแคลง แคลงจิตคิดไปเที่ยว
แม่นึกแคลง แคลงจิตคิดไปเที่ยว เกรงจะเลี้ยวหลงชิดพิสมัย
บอกแม่แท้จริงทุกสิ่งไป
บอกแม่แท้จริงทุกสิ่งไป ให้แม่ได้ทราบเสียบ้างคลางจางจินต์

  ฟังคำงามขำจึงเอ่ยร่ำไข ฟังคำงามขำจึงเอ่ยพร่ำไข
อยากจะไปประสบสองแม่น้องหญิง อยากจะไปประสบสองแม่น้องหญิง
เยี่ยมแม่เพื่อนเยือนแม่แพง จึงแจ้งจริง
ถ้าขืนนิ่งนอนเปล่า เอย สูเพื่อนเอย ยิ่งเศร้าใจ
(หญิงรับ) (เอยเจ้าสู เจ้าสูเพื่อนเอย
เอยเจ้าสู เจ้าสูเพื่อนเอย อกพระลอไม่เสบย อยากจะไปเชยสองนารี)
ขอลาบาทมาตตุรงพระทรงลักษณ์ ขอลาบาทมาตตุรงพระทรงลักษณ์
ช่วยชูฟักชีวิตที่คิดไว้ ช่วยชูฟักชีวิตที่คิดไว้
จะมาหาพระเกิดกำเหนิดเกิดกาย มิได้หน่ายแหนงคุณ
เอ๋ย เจ้าสูเพื่อนเอย ที่จุนเจือ
(เอยเจ้าสู เจ้าสูเพื่อนชัง
เอยเจ้าสู เจ้าสูเพื่อนชัง อกพระลอแทบจะพังคลุ้มคลั่งบ่เสบย)

(หญิง) ซักทางตามพระลูกผูกวิตก นางขอดอกโหยไห้อาลัยเหลือ
จากเขตประเทศสถานทิ่งหว่านเครือไปแนบเนื้อนุชนางต่างนคร
เขาก็เป็นจอมนิเวศน์เกศกษัตริย์ จะประหวัดลอบชมสมสมร
เห็นยากล้นคณนาแสนอาวรณ์ แม่ทุกข์ร้อนคิดเห็นไม่เป็นการ

  เมื่อเอยเมื่อนั้น พระลอดิลกเลิศงามเฉิดฉันท์
(หญิงรับ) (เอย เอ๋ยช่ออัญชัน พระลอโศกศัลย์พระทัยไม่เสบย
เอ๋ยช่ออัญชัน พระลอโศกศัลย์พระทัยไม่เสบย)
สถิตย์ยังห้องแก้วแพรวพรรณกับองค์ทรงธรรม์ชนนี
(เอย เอ๋ยช่อจำปี พระลอโศกีถึงเพื่อนแพงเอย
เอ๋ยช่อจำปี พระลอโศกีถึงเพื่อนแพงเอย)
ร้อนรุ่มกลุ้มใจพระทัยหลง งวยงงด้วยอำนาจเสน่ห์ผี
(เอย เอ๋ยช่อนนทรี เพื่อนแพงยอดชีวีของพี่นี้เอย
เอ๋ยช่อนนทรี เพื่อนแพงยอดชีวีของพี่นี้เอย)
ได้ยินเหมือนเพื่อนแพงแฝงอินทรีย์มาทูลภูมีให้ไคลคลา
(เอย เอ๋ยช่อจำปา พระลอจะลาจากเวียงแล้วเอย
เอ๋ยช่อจำปา พระลอจะลาจากเวียงแล้วเอย)"
________________________________


ลาวสวยรวย

  "เจ้าณหัวทรงพระโฉมเฉิดฟ้า ชื่นแหล่งหล้าละลานใจ
พระเลืองเลิศซะลอหน่อไท้ ยอดอาลัยแสนสาวสนมเธอ
ยลสาวสวรรค์ขวัญเนตรภูเบศร์บรรเลง เสนาะเพลงบรรเลอนฤโทษโสตเสนอ
สาวจับระบำ จับระบำบำเรอ
ไฉนพระลอราชเธอบ่มิเอื้อนออเออ เอาแต่เพ้อฤทัยถอน

  ฤทธิ์รูปลมโซรมพระผู้สึง รัดร้อนรึงกลไฟโหม
แว่วแต่ซอล่อคะนึง คะนึงโลม เห็นแต่โฉมเพื่อนแพงสองอร
มิไยเล่าโฉมเฉลาสาวสุรางค์เล่นดุริยางค์เย้ายวนรำฟ้อน
ถวายกร ถวายกรแย้มสรวล
ระริกระรื่นชื่นชวน โอ้พระเอยอักอ่วน บ่หวนจะหรรษา"



คือ "แม่"
พระนางบุญเหลือครวญคร่ำ พร่ำสอน อวยพรชัย
    ตอนนี้แสดงถึง ความเป็น แลสิ่งที่เรียกว่า "แม่" ได้สมบูรณ์นักแล้
เพื่อความต่อเนื่องของอารมณ์ จึ่งรวบไว้เสียในที่เดียว ทีเดียว
    - แต่จะทรงครรภ์ แลทำนุถนอมตราบเติบใหญ่กายา
    - ประจงเชยชมลูกยา
    - ย้ำสอนการครองตนครองคน ของกษัตริย์ขัตติยา
    - อวยพรให้ลุที่ปอง แลคืนรอดปลอดพ้นปวงโรคะภยา ________________________________
โคลง ๔

o ทาบตีอกไห้พ่าง	เมือมรณ์
คำแม่สอนสุดสอน	บ่ได้
รอยกรรมราชจักหลอน	จักล่อ พระฤๅ
รู้เท่ารู้เว้นไว้	กลัดกลุ้มมัวมน ฯ
o จำศีลบท่อยถ้อย	เจ็ดวัน ลูกเอย
คลังคลี่ทานผลปัน	เท่าฟ้า
ขอมีลูกใจธรรม์	ชายชอบ ใจนา
แม่จึ่งได้เจ้าหล้า	แม่แล้สุดใจ แม่เอย ฯ
o สิบเดือนอุ้มท้องพระ	ลอลักษณ์
สงวนบ่ลืมตนสัก	หนึ่งน้อย
ตราบพระปิ่นไตรจักร	เสด็จคลอด มานา
ถนอมอาบอุ้มค้อยค้อย	ลูบเลี้ยงรักษา ฯ
o แลวันสามคาบป้อน	เปนนิตย์
บมิให้ใครทำผิด	แผกเจ้า
แสนสงวนคู่ชีวิต	ฤๅใคร่ กลายเลย
เทียรผดุงคุ้งเท้า	ตราบรู้เสวยเอง ฯ
o บัญจงกับเข้าแต่ง	ของเสวย
บมิได้เลินเล่อเฉย	หนึ่งน้อย
สรรพเครื่องพระลูกเฮย	ไตรตรวจ แต่งนา
บวางใจกึ่งก้อย	แก่ผู้ใดทำ ฯ
o แต่น้อยแม่พร่ำเลี้ยง	รักษา พ่อนา
จงเจริญชนม์มา	ตราบได้
สมบัติผ่านภูวดา	ถวัลยราช
ฤๅพ่อจำจากให้	แม่นี้ตรอมตาย ฯ
o คงชีพหวังได้พึ่ง	ภูมี พ่อแล
ม้วยชีพหวังฝากผี	พ่อได้
ดังฤๅพ่อจักลี	ลาจาก อกนา
ผีแม่ตายจักได้	ฝากให้ใครเผา ฯ
o สุดใจสุดแม่ห้าม	ภูธร
สอนบ่ฟังแม่สอน	จักเต้า
หนักใจหนักอาวรณ์	ทุกข์ใหญ่ หลวงนา
แม่อยู่ตั้งแต่เศร้า	โศกร้อนฤๅเสบย ฯ

โคลง ๔

o ลูกเอยจากแม้โอ้	กรรมใด นาพ่อ
ตั้งแต่คิดเด็จไป	สู่สร้อย
แม่เดียวอยู่อาไลย	ทนเทวษ แลนา
มาแม่จะชมน้อย	หนึ่งให้คลายใจ ฯ
o ชมปรางชมผากเผ้า	ริมไร เกศนา
เชยปากตาตรูไตร	เพริศพริ้ง
ชมพักตรดั่งแขไข	ขวัญเนตร
บพิตรพ่องามสิงคลิ้ง	จูบแก้มเชยกรรณ ฯ
o จูบนาสิกแก้วแม่	หอมใด ดุจนา
จูบเคียงคางคอใจ	จักขว้ำ
จูบเนื้อจูบนมใส	เสาวภาคย์ พระเอย
จูบไหล่หลังอกซ้ำ	จูบข้างเชยแขน ฯ
o จักเชยพระลูกถ้วน	สรรพางค์
พระลูกประนมกรพลาง	จึ่งพร้อง
พระควรจูบแต่กลาง	กระหม่อม ไส้นา
แก้มเกศพระเจ้าต้อง	สั่งข้าพระควร ฯ
o ลูกรักแก้วแม่เอ้ย	ปรานี แม่รา
พระบาทบงกชศรี	ใส่เกล้า
ฤๅบาปิ่นภูมี	ทัดแม่ ไยพ่อ
ขอจูบบัวบาทเจ้า	สั่งเจ้าจอมใจ ฯ
o พระรักพระว่าไว้	เหนือหัว
ข้าบาทบงกชกลัว	บาปได้
พระคุณโปรดเปนตัว	สอนสั่ง มานา
ข้าไป่แทนคุณไท้	เท่าเส้นใยยอง ฯ
o รอยกรรมจักจากเจ้า	จอมกษัตริย์
รอยบาปเพรงจำพลัด	ออกท้าว
พระคุณไป่แทนขัด	ใจดั่ง นี้นา
ยาหยูกเขาโน้มน้าว	ลูกให้ใหลหลง ฯ

ร่าย
    o เมื่อนั้นอนงคเทพี ชนนีนาฎราชรันทด สลดหฤทัยดั่งจะหว่า ท้าวธก็ว่าเจ้าลอลักษณ์ ลูกรักเจ้าแม่นา รักยิ่งตายิ่งตัว รักยิ่งหัวยิ่งชีพ แต่นี้จอมทวีปแม่จะจาก พรากแม่พรากพระบุรี ศรีกษัตริย์มีเจ็ดสิ่ง พระมิ่งแม่จงจำ ยำคำแม่อย่าคลา รีตท้าวพระยาอย่าคลาด อย่าประมาทลืมตน อย่ารคนคนเท็จ ริรอบเสร็จจึ่งทำ คิดทุกคำจึ่งออกปาก อย่าให้ยากแก่ใจไพร่ ไต่ความเมืองจงตรง ดำรงพิภพให้เย็น ดับเข็ญนอกเข็ญใน ส่องใจดูทุกกรม อย่างมชมความเท็จ ริรอบเสร็จเกื้อทางธรรม์ ทีจะกันกันจงหมั้น ทีจะคั้นคั้นจงเปนกล ส่องต้นหนคนใช้ เลือกหาใจอันสัตย์ ดัดมนตรีโดยยุกติ์ ปลุกใจคนให้หาญ ผลาญเพรียงไพร่เพรียงเมือง อาญาเรื่องเรื้อยราษฎร์ กันนิกรอาจเกื้อไพรี ดับกลีอย่าให้ลุก อย่าชิงสุกก่อนห่าม อย่าล่ามม้าสองปาก อย่าลากพิษตามหลัง อย่าให้คนชังลักแช่ง แต่งคนให้คนรัก ชักชวนคนสู่ฟ้า เบื้องหน้าเทพยอยศ จงปรากฎชอบแล้ว อย่าได้แคล้วรำพึง คำนึงอย่ารู้มลาย จงอย่าหายยศพ่อ ต่อม้วยฟ้าหล้าสวรรค์ กัลปประลัยอย่ารู้ลาญ ภูบาลเจ้าจงจำ ตามคำแม่โอวาท พ่อสุดสวาทแก่แม่เฮย จงสวัสดิ์แก่เจ้าเทอญ ฯ

โคลง ๔

o จงเจริญศรีสวัสดิ์เรื้อง	เดชา
ทุกข์โศกโรคไภยา	อย่าพ้อง
ศัตรูหมู่พาลา	พาลพ่าย ฤทธิ์พ่อ
เสวยสุขอย่าเคืองข้อง	ขุ่นแค้นอารมณ์ ฯ
o ขอลุสมสบสร้อย	สองนาง
ขออย่าลุเล่ห์ทาง	เสน่ห์นั้น
ขอคิดอย่าใจจาง	คำแม่ สอนนา
ขอพ่อเร็วคืนกั้น	ขอบแคว้นไกรกรุง ฯ
o ขอฝากฝูงเทพไท้	ภูมินทร์
อากาศพฤกษาสินธุ์	ป่ากว้าง
อิศวรนรายณ์อินทร์	พรหมเมศ ก็ดี
ช่วยรักษาเจ้าช้าง	อย่าให้มีไภย ฯ
o ได้คืนชีวิตเจ้า	จอมกษัตริย์
จักแต่งธงธวัชฉัตร	เพริศแพร้ว
เทียนทองระย้ารัตน	งามชื่น ตาแฮ
เป็ดไก่บายศรีแก้ว	แต่งแก้สบสถาน ฯ

โคลง ๒

o ท้าวฟังสารท่านไท้	บังคมก้มกราบไหว้
รับถ้อยคำสอน ฯ
o รับพรใส่เศียรไว้	แก้เกศเช็ดบาทไท้
ท่านท้าวชนนี	ท่านนา ฯ
o กรชลีเหนือเกล้า	ลาสมเด็จท้าวเจ้า
สู่ท้องโรงธาร ฯ

________________________________

(อ่านต่อ)