จากสรวง

พระลอสั่งงานเมือง เตรียมทัพ
ร่ำลามเหสีแลสนมนางใน
    ในตอนร่ำลามเหสี มีโคลงบทหนึ่งซึ่งคล้ายกับใน "ลิลิตเตลงพ่าย" (ปัจจุบันใช้ "ตะเลง") ตอนพระมหาอุปราชเข้าไปล่ำลาพระมเหสีเพื่อสู่ศึกโยธยา ซึ่งข้าพเจ้าออกจะชอบมากกว่า อยู่เล็กน้อย อ่านช่วงนี้ทีไรก็นึกสงสารพระมหาอุปราชา
ความว่า..

o จำใจจำจากเจ้า	จำจร
จำนิราศแรมสมร	แม่ร้าง
เพราะเพื่อจักไปรอน	อริราช แลแม่
จำทุกข์จำเทวศว้าง	สวาดิว้าหวั่นถวิล ฯ

________________________________
ร่าย
    o โองการสั่งมนตรี ผู้ภักดีต่างใจ อยู่ระไวต่างองค์ ดำรงรั้งรักษา ภาราเราจงบำรุง ผดุงราษฎร์อย่าให้เคือง ศัตรูเมืองเร่งบำบัด หนึ่งจอมกษัตริย์แก่นไท้ ถนอมบาทบงกชไว้ เหมือนเมื่อเที้ยรกูยัง ฯ

ร่าย
   o แล้วตรัสสั่งขุนพล พวกพหลเหี้ยมหาญ เร่งเตรียมการพยุหบาตร จัตุรงคราชเรืองรบ ครบทุกหมู่ทุกหมวด ตรวจให้สรรพโดยเขบ็จ จัดให้เสร็จโดยขบวร กูจักยวรยาตรเต้า ในวันรุ่งพรุ่งนี้เช้า แต่งตั้งเตรียมพลัน ฯ

โคลง ๒

o เสร็จผายผันสู่ห้อง	เรือนหลวงโลมลาน้อง
อยู่เจ้าจงดี	แม่ฮา ฯ
o เรียมจะลีลาศเต้า	อยู่แม่อยู่อย่าเศร้า
ไป่ช้าคืนสม	แม่แล ฯ
o ลักษณวดีกรมทรวงสร้อย	ทุกข์แทบเลือดตาย้อย
เนตรน้ำนองนูน ฯ
o นบนิ้วทูลเจ้าหล้า	พระองค์อาจละข้า
บาทไว้ผู้เดียว	พระเอย ฯ
o ทางไกลเปลี่ยวสัตว์ร้าย	ผีคนองหลอนคล้าย
ทำเล่ห์ให้เห็นตัว ฯ
o กลัวศัตรูฝ่ายหน้า	หลังพระเสียใจข้า
ดุจดับแก้วสองดวง ฯ
o ขอห้ามหวงเจ้าหล้า	อยู่ปกเกศเกล้าข้า
พระบาทท้าวอย่าไป ฯ

สยายเกศเช็ดบาทไท้    ธิราชไว้เปนเฉลิม

โคลง ๔

o สิ่งใดในโลกล้วน	อนิจจัง
คงแต่บาปบุญยัง	เที่ยงแท้
คือเงาติดตัวตรัง	ตรึงแน่น อยู่นา
ตามแต่บุญบาปแล้	ก่อเกื้อรักษา ฯ
o จากนุชเรียมขุ่นไข้	อารมณ์ เรียมนา
จากที่สมไปสม	เกลือกแคล้ว
ผิจักอยู่อกกรม	เกรียมสวาท นาแม่
จำพี่จำจากแก้ว	ไป่ช้าคืนสม ฯ
o พระไปแม้พระได้	สมสอง
ไหนจะคืนคงครอง	ครอบเกล้า
อย่าคิดอย่าจงปอง	สองปล่อย มาฤๅ
สองจักลองโลมเล้า	อยู่ว้าวังขัง ฯ
o จำจากใช่จากด้วย	ชังสมร แม่นา
จากแม่รักฤๅรอญ	ขาดได้
เด็จบัวแม่เด็จอร	ยังเยื่อ ใยนา
ไปบ่ลืมน้องไท้	อย่าร้อนรนทรวง ฯ
o สุดทานสุดทัดท้าว	สุดบุญ
ทรงโศกพักตรซบซุน	ร่ำไห้
เหนือบาทยุคลขุน	ครวญคร่ำ ไปนา
สยายเกศเช็ดบาทไท้	ธิราชไว้เปนเฉลิม ฯ
o เห็นโศกเพิ่มโศกท้าว	กลอยนาง
พลางพระโลมนุชพลาง	ปลอบน้อง
อย่าโศกจะเปนลาง	ในพฤกษ์ ไพรนา
ดับทุกข์ดับเทวษข้อง	ขุ่นแค้นเสียโฉม ฯ
o เสร็จโลมเสร็จสั่งเจ้า	จอมสนม
สนมอยู่อย่าเกรียมกรม	อกไหม้
ปวงนางรับคำคม	บัวบาท ท่านนา
ซบสอึกสอื้นไห้	แซร่ซร้องแรงโรย ฯ
o เสียงโหยเสียงไห้มี่	เรือนหลวง
ขุนหมื่นมนตรีปวง	ป่วยซ้ำ
เรือนราษฎร์ร่ำตีทรวง	ทุกข์ทั่ว กันนา
เมืองจะเย็นเปนน้ำ	ย่อมน้ำตาครวญ ฯ
o เห็นไห้ทุกหมู่ถ้วน	หญิงชาย
ใจสั่นรันทดกาย	ท่านไท้
สูเอยอย่ากรรหาย	เหิมโศก นักนา
ทุกข์นักมักเกิดไข้	มักไข้พลันตาย ฯ

________________________________

คือ ขบวนทัพหลวง
    ในตอนนี้กล่าวถึงเรื่องภายใน แลบรรยายการจัดทัพไว้อย่างละเอียด
    เมื่ออ่านช่วงนี้จึงทำให้เห็นคล้อยตามที่ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพได้ประทานอธิบายไว้ อันปรากฏในตอน "คำนำ" ที่ว่า... "... ผู้แต่งลิลิตพระลอเป็นผู้รู้ราชประเพณีและการเมือง ต้องเป็นบุคคลชั้นสูงอยู่ในราชสำนัก ประกอบทั้งเป็นผู้เชี่ยวชาญอักษรศาสตร์... " ได้เปนอย่างดี ________________________________
ร่าย
    o โศกเสื่อมคลายใจราช เสร็จสั่งนาฎสั่งสนม ถ้วนทุกกรมกำนัล ท้าวธบทันไสยา แสงจันทราโอภาส ดาราดาษดารก ตกต่ำคล้อยเจียนรุ่ง ผกายพรึกพุ่งอัมพรา ไก่ตื่นตาปรบปรือ ปีกกระพือขันเร้า เสียงดุเหว่าเกริ่นร้อง เสด็จสู่ห้องบังคน นางถวายชลเอางาร ภูบาลสู่ที่สรง ชำระพระองค์บนาน ทรงสุคนธ์ธารกลิ่นลลุง ปรุงปนทองธารทรง ผจงสนับเพลาบวร ภูษาภรณ์เลื่อมลาย รัดพัสตรพรายไพจิตร พิศชายไหวยยาบ ชายแครงคาบเครือวัลย์ พิพิธพรรณเสื้อสนอบ รัดอุระรอบเรืองรอง สังวาลตรองตาบประดับ ทับทรวงแสงร่วงรุ้ง พลอยเพ็ชรพุ่งยรรยง ทรงทองกรจำรัส พาหุรัดรูปมังกรกลาย ธำมรงค์พรายเพริศแพร้ว มกุฎแก้วแสงใส ทรงพิไชยอาวุธเสร็จ บพิตรเสด็จนวยนาด ดั่งพระยาราชไกรสร จากศิขรคูหารัตน์ บัดถึงเกยบมินาน ขุนช้างชาญควาญขับ ประทับเทียบเกยแก้ว ทรงคอคชสารแล้ว เคลื่อนแคล้วพลพฦนท์ ฯ

โคลง ๒

o แตรสังข์พิณพาทย์ฆ้อง	เสียงประโคมครื้นก้อง
แหล่งหล้ากรุงไกร ฯ

โคลง ๔

o พระยาไชยนุภาพล้ำ	เลิศเหลือ
ชาญชำนิเศิกเสือ	ปราบแผ้ว
งามสรรพลักษณเจือ	ใจราช สงวนนา
ข่ายภู่รัตคนแพร้ว	เพริศพร้อมดาวทอง ฯ
o สองขอยอยศไท้	มหิมา
ดูดั่งองค์อมรา	สู่หล้า
พาหนะดุจคเชนทรา	จอมเทพ เปรียบฤๅ
พลดั่งพลหยาดฟ้า	แหล่งหล้าสรรเสริญ ฯ

ร่าย
    o ธงหน้าเดิรนำพล ธงโบกบนสัญญา เคลื่อนพลดาโดยด่วน ถ้วนทุกหมู่ทุกหมวด ขุนตำรวจสารวัด จัดแจงเดิรคู่เคียง ม้าเดิรเรียงเดิรราย ขยายระยะโดยควร นายถือทวนหมายมาด ภู่แดงดาษปลิวปลาย สพายแล่งศรมหิมา เครื่องอาชายรรยง งามบรรจงเพริศแพร้ว ล้วนแก้วก่องแกมมาศ อัศวชาติสินธพ แลเลิศลบเผ่นผยอง ลองเชิงร้องเครงครื้น สู้ศึกยืนบ่มิพ่าย นายขี่ขับเข้มแขง ล้วนตำแหน่งยศเจ้าหล้า ขุนม้าหมื่นม้าครัน พันม้านายม้ามาก พิศโสภาคย์โสภา มากดาษดาแต่งแง่ แผ่ตนตามเจ้าหล้า แห่ไปหน้าก็มาก แห่หลังหลากเหลือหลาย แห่ฝ่ายซ้ายดาษดา แห่ฝ่ายขวาดาษเดียร พิศเพียนพร้อมงามสรรพ คณนานับบมิถ้วน ล้วนม้าลักษณ์ม้าเลิศ เฉกโฉมเฉิดแหล่งหล้า พิศยิ่งงามถ้วนหน้า ยิ่งม้าเมืองบน ฯ

ร่าย
    o แลพวกพลยรรยง ธงนำพลยยับ ดับกองร้อยกองพัน แห่กองกันกองแล่น แห่แหนแน่นขุนหมื่น ดูระรื่นมหิมา คณนาไปสล้าง พวกพลด้างพลดาบ พลกำซาบธนู ดูพลหอกพลห้าว ดูพลง้าวพลงาม พลเขนตามเสโลห์ โตมรสลอนปืนไฟ ย่อมพลไกรโอ่อ่า งามสง่าพรรณราย ไพร่เดิรนายเดิรดับ สำรับถ้วนขุนหาญ ขี่สารสูงแกล้วกล้า ดาบหน้าสลาบครุฑควร เดิรโดยขบวนแหนแห่ นายแวงแหล่เหลือหลาย นายแวงซ้ายแวงขวา นายแวงหน้าแวงหลัง แวงจัตุลังคบาท รักษาราชนฤบดี นายแวงสี่ตีนช้าง ข้างพระคชกรรกง แวงองครักษ์ตำรวจ กวดขันแหนแห่ห้อม ล้อมพระคชสำหรับ ขับทวิรถรัตนาสน์ พลหน้าดาษดูยง อลงกตกุญชร บวรวิภูษา เครื่องราชาธิราช งามถึงขนาดเพริศพร้อม งามเครื่องงามพลห้อม เสด็จไท้พระบาท ท่านนา ฯ
________________________________

รายทางสู่สรอง

คืนแรกนอกวัง รำพันถึงพระมเหสี
________________________________
โคลง ๔

o พระองค์โอภาสเพี้ยง	ศศิธร
เสด็จดุจเดือนเขจร	แจ่มฟ้า
ดวงดาวดาษอัมพร	เรียงเรียบ
ดูดุจพลเจ้าหล้า	รอบล้อมเสด็จโดย ฯ
o พระเล็งแลราษฎร์รั้ว	เรือกสวน เรือกนา
พิศไร่นานึกอวร	อ่อนไท้
ป่านี้รูปรอยครวญ	ถึงพี่
อกอ่อนรทวยไหม้	คร่ำแค้นใครโลม ฯ
o จักไปบใคร่แค้ว	เทพี พี่เอย
จักใคร่คืนคิดศรี	ฝ่ายหน้า
ไปดีอย่าไปดี	ใดดั่ง นี้นา
คิดเร่งอ้างว้างว้า	ห่วงหน้าคิดหลัง ฯ
o หนหลังเสาวภาคย์ล้วน	ความรัก
ยาหยูกเขาขลังนัก	ฝ่ายหน้า
จักคือพระลอลักษ์	ฤๅใคร่ คืนเลย
ตัดฝ่ายคืนเจ้าหล้า	แต่ตั้งจักไป ฯ

ร่าย
    o คลี่ไคลพลคล้ายคล้าย แลนา เร่งผ้ายเร่งคลาดคลา แลนา ล่วงแดนนาแดนไร่ แลนา ไต่ทางหลวงทางหลาย แลนา กรายถิ่นฐานบ้านนอก แลนา ต้นหนบอกตำบล แลนา ให้หยุดพลเอาทัพ แลนา ไพร่พรึบจับการจวน แลนา แต่งตามขบวนเขบ็จ แลนา ท้าวธเสด็จพพลาทอง แลนา เสนานองนั่งเฝ้า ลอบพิตรพระเจ้า ท่านท้าวมหิมา ฯ

ร่าย
    o พี่เลี้ยงข้าถนอมบาท ชาวมหาดเปนกำนัล เฝ้าคั่งคัลโดยกำหนด พระสุริยลดลงต่ำ จะใกล้ค่ำรเรื่อย ลมฉ่ำเฉื่อยฉุนสมร พระภูธรคำนึง ถึงพระราชเทพี ลักษณวดีเพื่อนภิรมย์ โฉมสนมหนุ่มหน้า มือลูบอกโอ้อ้า ด่วนร้างเรียมตรอม อยู่แลฯ



โคลง ๔

o เห็นเดือนดุจดั่งหน้า	เพาพงา พี่เอย
เรียมเรียกนงนุชมา	พี่ถ้า
เล็งแลเหล่าเห็นตรา	กระต่าย เปล่านา
เดือนยแย้มแย้มหน้า	ใคร่กลั้นใจตาย ฯ
o เห็นดาวเดียรดาษห้อง	เวหา
เหมือนหมู่สาวสนมมา	ใฝ่เฝ้า
พิศดูย่อมดารา	เรียงรอบ ไปนา
โอ้อ่อนสาวสนมเหน้า	หนุ่มร้างแรมสมร ฯ

โคลง ๒

o นอนเดียวเปลี่ยวอ้างว้าง	กรกอดอกไห้ช้าง
จากชู้เมียไกล	อกนา ฯ
o พิศไพรเพยียรวดเร้า	หอมกลิ่นกลกลิ่นเจ้า
พี่ฟุ้งหอมขจร	บารนี ฯ
o นกสมสมรปากป้อน	ถนัดดั่งเจ้าเยียวอ้อน
อ่อนให้เรียมโลม ฯ
o คิดถึงโฉมอ่อนอ้า	ถนัดดั่งจะเห็นหน้า
หนุ่มเหน้าสุดใจ	พี่เอย ฯ
o ฉันใดสองพี่เลี้ยง	บปากสักคำเพี้ยง
ดั่งใบ้ฤๅควร	นะพี่ ฯ
o วานช่วยสรวลแก้หน้า	ชาวนอกฉันนี้อ้า
พี่เอ้ยวานดู	หนึ่งรา ฯ

โคลง ๔

o เห็นบ้านบดุจบ้าน	เมืองเรา พี่เอย
เรือนโรงรุกรุยเขา	รูปร้าย
บเห็นที่จักเอา	สักหยาด เลยพี่
เห็นดั่งนี้สู้หม้าย	อยู่แล้ฤๅแล ฯ
o พระเอยอาบน้ำขุ่น	เอาเย็น
ปลาผอกหมกเหม็นยาม	อยากเคี้ยว
รุกรุยราคจำเปน	ปางเมื่อ แคลนนา
อดอยู่เยียวดิ้วเดี้ยว	อยู่ได้ฉันใด ฯ
o ยามไร้เด็ดดอกหญ้า	แซมผม พระเอย
หอมบ่หอมทัดดม	ดั่งบ้า
สุกกรมรำดวนชม	เชยกลิ่น พระเอย
หอมกลิ่นเรียมโอ้อ้า	กลิ่นแก้วติดใจ ฯ
o สองนายสนองนาถพ้อ	ไปมา
พระหากเจรจาใจ	จอดน้อง
หัวใจหนึ่งโหยหา	สองเพื่อน แพงนา
ใจหนึ่งนึกนางห้อง	หนุ่มหน้าพระสนม ฯ

โคลง ๒

o พระตนกลมแก่นไท้	กรกอดหมอนม่ายไหม้
สวาทว้าหัวใจ ฯ
o เดือนสุทธิใสส่องฟ้า	ลอบพิตรเจ้าหล้า
ท่านท้าวเสด็จไป ฯ

________________________________

ชมป่า

    เปนตอนชมนกชมไม้ในป่า แสดงถึงความรอบรู้ในพรรณพฤกษาแลคณาสัตว์ ความเชี่ยวชาญอักษรศิลป์อย่างยิ่งของผู้ทรงนิพนธ์
มีการเปรียบเปรยแลเล่นคำอย่างวิจิตร สละสลวย "วัลย์โอบเอวไม้อ้า อ่อนอ้อมเอวเรียม"   "ลางลิงลิงลอดไม้ ลางลิง"

________________________________
ร่าย
    o คลี่ไคลพลผาดผ้าย แลนา คลับคล้ายถึงทุ่งนา แลนา คลับคลาถึงทุ่งหญ้า แลนา หัวหน้าเข้าพงเลา แลนา พลเทาถึงพงแฝก แลนา พงแขมแทรกคาพง แลนา ถึงป่าดงป่าแดง แลนา เห็นรแหงแหล่งไหล้ แลนา เห็นหมู่ไม้หนั่นหนา แลนา ราชาชมชื่นชี้ แลนา คือไม้หมู่นี้นี้ ชื่อโอ้นามใด แลนา ฯ



โคลง ๒

o พลจรใจจำหมั้น	ทูลชื่อไม้นั้นนั้น
แด่ไท้ทุกอัน ฯ
o ครั้นธรู้ตระหนักแล้ว	ลอราชชมไม้แก้ว
เหมือนดั่งแก้วกลอยใจ	พี่นา ฯ

โคลง ๔

o แอ่นเคล้าเหมือนแม่เคล้า	คลอคลึง พี่นา
หอมกลิ่นเรียมคิดถึง	กลิ่นเจ้า
สุกกรมพยอมพึง	ใจพี่ พระเอย
เหมือนกลิ่นอรหนุ่มเหน้า	พี่ต้องติดใจ บารนีฯ
o นางแย้มเหมือนแม่แย้ม	ยินดี ร่อนา
ต้องดุจมือเทพี	พี่ต้อง
ช้องนางคลี่เกศี	นุชคลี่ ลงฤๅ
รักดุจเรียมรักน้อง	ร่วมรู้รักเรียม ฯ
o ยมโดยประดุจเจ้า	จงโดย
ใบโบกคือนุชโชย	เรียกข้า
เรียมเห็นเกดเรียมโหย	หาเกศ นุชแม่
วัลย์โอบเอวไม้อ้า	อ่อนอ้อมเอวเรียม ฯ
o เล็บมือนางนี้ดั่ง	เล็บนาง เรียมนา
ชมม่านนางหวังต่าง	ม่านน้อง
ชมพูสไบบาง	นุชคลี่ ลงฤๅ
งามป่านี้ไม้ปล้อง	แปลกปล้องคอศรี ฯ

ร่าย
    o พระลอเสด็จลีลา ชมพฤกษาหลายหลาก สองปลากข้างแถวทาง ยางจับยางชมฝูง ยูงจับยูงยั่วเย้า เปล้าจับเปล้าแปลกหมู่ กระสาสู่กระสัง รังเรียงรังรังนาน ไก่คราญไต่หงอนไก่ ไผ่จับไผ่คู่คลอ ตอดตอจับไม้ตอด ตับคาลอดพงคา คล้าคลาจงจับคล้า หว้าจับหว้าลอดแล คับแคจับแคป่า ดอกบัวล่าชมบัว กระเวนวังนัวกระเวนดง ช่างทองลงจับทองยั้ว แขกเต้าตั้วเต้าแขก ไต่ไม้แมกไปมา บ่รู้กี่คณาชมผู้ ขมพิหคเหิรรู้ เรียกร้องหากัน ฯ

โคลง ๔

o กาจับกาฝากต้น	ตุมกา
กาลอดกาลากา	ร่อนร้อง
เพกาหมู่กามา	จับอยู่
กาม่ายมัดกาซร้อง	กิ่งก้านกาหลง ฯ
o ตาเสือเสือผาดผ้าย	หนีทาง
กวางแนบหูกวางฟาน	ฟิดเร้น
ช้างน้าวหมู่บงทราง	ซอนอยู่
ช้างลอดอ้อยช้างเหล้น	ป่าลี้ลับดง ฯ
o ลางลิงลิงลอดไม้	ลางลิง
แลลูกลิงลงชิง	ลูกไม้
ลิงลมไล่ลมติง	ลิงโลด หนีนา
แลลูกลิงลางไหล้	ลอดเลี้ยวลางลิง ฯ

ร่าย
    o หวดเหียงหาดแหนหัน จันทน์จวงจันทน์แจงจิก ปริงปรงปริกปรูปราง คุยแคคางค้อเค็ด หมู่ไม้เพล็ดไม้พลอง หมู่ไม้ฟองไม้ไฟ ไม้ไผ่ไพไม้โพ ไม้ตะโกตะกู ไม้ลำภูลำแพง หมู่ไม้แดงไม้ดัน ไม้สมพันสารภี ไม้นนทรีทรบูน คูนกำกูนกำยาน ไม้พิมานขล้อขลาย ไม้กำจายกจับบก ไม้กทกรกสักสน คณนามีหมู่ไม้ กล่าวแต่พอจำได้ กว่านั้นยังเหลือ แลนา ฯ

โคลง ๒

o ไม้เครือไม้กุ่มก้อม	ค้อมเกี้ยวกลลำย้อม
ยอดม้วนใบงาม	บารนี ฯ
o ดอกดวงซามช่อช้อย	หอมตลบอบสร้อย
เร่งน้อยใจถึง	แม่ฮา ฯ
o คำนึงหลังห่วงหน้า	ใจพี่เพี้ยงเปนบ้า
เพื่อร้างแรมสมร	มาแล ฯ

________________________________

เข้าด่านเมืองสรอง
    ถึงเขตแดนเมืองสรองให้ทัพหลวงกลับ คงเหลือผู้ติดตามสัก ๑๐๐ แลพี่เลี้ยงทั้ง สอง
    ปลอมตัวเปนขุ่นด่านเมืองสรองมาตรวจด่าน เข้าสู่สรองโดยราบรื่น
 
________________________________
ร่าย
    o พระพเนจรหล่ำ ได้หลายค่ำหลายวัน ถึงแดนอันจนิยต กำหนดพระราชสีมา ตั้งพพลาทัพหลวง ทั้งปักปวงป่าดาดาษ งามถึงขนาดควรชม ถ้วนทุกกรมมนตรี เฝ้าภูมีเดียรดาษ พระลอราชเจ้าช้าง จึ่งเอื้อนโองการอ้าง ดั่งนี้เสนา ฯ



โคลง ๒

o จักลีลาไปช้า	สูทั้งหลายนี้อ้า
กลับบ้านสำราญ	ก่อนเทอญ ฯ

โคลง ๔

o มานานจรหล่ำแล้	ถึงแดน
ควรส่งพลแสนคืน	สู่หย้าว
ทุกคนเอนดูแคลน	ครวญลูก เมียนา
กูคนึงถึงท้าว	เพื่อนไท้แพงทอง ฯ
o มนตรีต่างเนตรไหว้	บทมาลย์
จบบาทธุลีธาร	ใส่เกล้า
ขอพระจงอยู่บาน	ใจก่อน พระเฮย
สามสี่วันพระเจ้า	จึ่งให้พลเมือ ฯ
o นานนักกว่าชิ่นแล้	มนตรี
ไปพรุกควรพอดี	อย่าช้า
ครั้นนานราชธานี	เราเปลี่ยว อยู่นา
เยียวออกท้าวเจ้าถ้า	ข่าวถ้าฟังสาร ฯ
o ซร้องนิ้วนบบาทไท้	บุญขจร
ไหว้อยู่สลอนต่าง	ดอกไม้
เสมอสัตวภูธร	ชุบปลูก ไส้พ่อ
ทุกสิ่งเหนือหน่อไท้	ก่อเกื้อทุกอัน ฯ
o ขอโดยเสด็จราชไท้	ทรงธรรม์
คืนขอบเสวยไอศวรรย์	ผ่านหล้า
ผิไปแลถึงกรรม์	ดีกว่า คืนพ่อ
ยากสิ่งใดไส้ข้า	คิดได้อาสา ฯ
o ไปหน้าคิดใคร่ไส้	คืนหลัง
เกรงแผ่นดินเกรงทัง	ออกท้าว
สูเคยเมื่อกูยัง	ครองแผ่น ดินนา
ครองแผ่นดินทุกด้าว	อย่าให้ใครแคลน ฯ
o ฝากเมืองช้างม้าไพร่	พลหลวง
ฝากนอกในทั้งปวง	แหล่งหล้า
อย่าลืมหมั่นไตรตวง	ผิดชอบ ดูนา
ฝากออกท้าวเจ้าฟ้า	ผากแก้วกลอยสมร ฯ
o สั่งมนตรีถี่ถ้วน	ทุกกรม
รับราชโองการสม	ใส่เกล้า
น้ำตาถั่งอารมณ์	รักราช แลนา
ขอบพิตรพระเจ้า	อย่าช้าเสด็จมา ฯ
o สูถึงพระบาทไท้	ชนนี ท่านนา
ทูลว่าจอมกษัตรีย์	ลูกไท้
เสวยสวัสดิ์สำราญมี	สุขอยู่ ไส้นา
โอนมกุฎเกล้าไหว้	พระบาทเจ้ากูมา ฯ
o แล้วสูไปไหว้แจ่ม	จอมกษัตริย์ พี่เอย
ทูลว่ากูเสวยสวัสดิ์	ห่อนไข้
จักพลันสู่สมรัตน์	ชาเยศ ไส้นา
อย่าลห้อยไห้ให้	อยู่ถ้ารับเรียม ฯ

ร่าย
     o ธก็ให้เตรียมแต่ง แบ่งปันคนผู้สนิท อันเชื้อชิดภูบาล ประมาณร้อยหนึ่งไว้ โดยเสด็จไท้ธิบดี ธก็สั่งมนตรี แลไพร่ฟ้า ช้างม้าคลี่คืนเมื้อ โองการเชื้อสองพี่ คิดที่เราจะไป ก็ให้ผูกกระไดข่าวคอย ผู้รู้รอยชาวด่าน หว่านความรักชักชิด ครั้นเข้าสนิทไมตรี จึ่งบอก คดีโดยปอง ให้เงินทองผ้าเสื้อ เผื่อใจจักเข้ามา จงเจรจาให้ชอบใจ เปนภายในชักชิด ว่าบพิตรธประสาท ให้พระราชทานรางวัล เงินทองครันอิ่มอก อย่าปิดปกกังวล บอกยุบลให้เห็น ตัวธเปนขุนด่าน พี่เลี้ยงท่านเปนหมื่นแขวง นายแวงเปนหัวพัน ชาวกำนัลเปนไพร่ ไขว่ชื่อถ้วนทุกคน เรียกกันกลชาวด่าน บล่านทางเลียบคอย ไขรอยปิดเงื่อนงำ ความขำบให้แพร่ง จงแต่งแง่ให้เปนกล พบผู้คนทักทาย กรายถิ่นฐานบ้านป่า เขาถามว่าจงถนัด บอกจงชัด ชื่อเสียง มาแต่เวียงเลียบด่าน แล้วท่านจะคืนเมือง ยังจะเคืองฤๅจะคล่อง บอกจงถ่องจงแท้ โดยยุบลนี้แล้ อย่าได้อำอวม ฯ

โคลง ๒

o บุญพระสรวมตูข้า	พระแต่งกลบเกลื่อนหน้า
ชอบแท้ทุกอัน ฯ
o พระจะพลันไปไส้	ไว้แต่สองนายให้
ท่านท้าวเสด็จไป ฯ
o ถึงทวารไพรฝ่ายนั้น	ดูดุจชวนกันดั้น
ป่าด้นดงหา ฯ
o ตูไหว้ลาพระณเกล้า	ไว้แต่สองนายเฝ้า
พระบาทแล้วเขาไป ฯ

ร่าย
    o เมื่อนั้นท้าวไคลคลา ล่วงแดนนาแดนราษฎร์ สองนายนาถนำทาง ธวางเพศท้าวผู้มีบุญ ทำทรงขุนด่านแล้ว ทรง เสื้อผ้าหมวกแก้ว บให้เห็นองค์ ท่านนา ฯ

โคลง ๒

o เสด็จโดยด่านดงกว้าง	ยลรอยคนรอยช้าง
กษัตริย์ด้วยเปนสาม ฯ

ร่าย
    o ตามสองนายนำนาถ ท้าวธลีลาสคลาไคล เสด็จไปโดยอันดับ เอาทับทุกดำบล ดลทวารไพรที่อยู่ ชาวด่านหมู่สำคัญ ชวนกันบอกโดยธสั่ง ทำกลดั่งธสอน เห็นภูธรเสด็จพัก ชาวป่าทักไต่ถาม เขาบอกนามชื่อเสียง ขุนด่านเวียงมาเลียบด่าน แล้วท่านจะคืนไป เขาก็ไร เอาคำนัล บังคัลท้าวธทุกคน ตำบลทวารไพรหั้น ถึงตำบลนั้นนั้น ท่านผ้ายบหึง ฯ
________________________________

พระลอเสี่ยงน้ำ

ริมฝั่งแม่กาหลง
พระลอเสี่ยงน้ำ
    เมื่อข้ามแม่กาหลงแล้วลงสรง พระลอบังเกิดจิตคิดถึงพระมารดาขึ้นมาอย่าง ประหลาด "บาปสิ่งใดจำให้ ลูกร้อนใจถึง"
อีกทั้งละล้าละลังหวั่นไหว จะไปต่อหรือคืนหลังดี ตัดสินใจอธิษฐานเสี่ยงน้ำดูว่า หากไปต่อจะเปนเช่นไร...
นับเปนตอนที่สะเทือนใจอย่างยิ่งในลิลิตเรื่อง "พระลอ" นี้
    ในตอนนี้ เห็นว่าควรต้องฟังเพลง "ลาวครวญ" เสียก่อน จึงจะถึงใจได้อรรถรส
เนื้อร้องเพลง "ลาวครวญ" นี้ ข้าพเจ้าแกะจากเทปตลับเดียวกันกับเพลง "ลาวสวยรวย" ที่ได้กล่าวถึงในตอนก่อนๆ ขับร้องโดย อ.สุรางค์ ดุริยะพันธ์ ซึ่งเปนผู้ที่ข้าพเจ้าเห็นว่าขับร้องเพลงไทยเดิมได้เยี่ยมอย่างยากจักหาใดเทียบทัน

     = "ลาวครวญ" =

   "โอ้พระชนนีศรีแมนสรวง จะโศกทรวงเสียวรู้สึกระลึกถึง
ไหนทุกข์ถึงบิตุรงค์ทรงรำพึง ไหนโศกซึ้งถึงตูคู่หทัย
ร้อยชู้หรือจะสู้เนื้อเมียตน เมียร้อยคนหรือสู้พระแม่ได้
พระแม่เคยอยู่เยือกเย็น ไม่เห็นใคร หรือกลับไปสู่นครก่อนจะดี
พี่เลี้ยงตรองพลางสนองพระดำรัส เห็นชอบชัดเชิญคืนบุรีศรี
เฉลิมกรุงบำรุงประชาชี ใหัเป็นที่เกษมสุขสืบไป
โอ้บพิธ ยิ่งคิดยิ่งขัดข้อน ครั้นจะจรก็ห่วงนครใหญ่
ครั้นจะคืนก็เกรงคนไยไพ ว่าท่านไท้คร้านขลาด ประดาษชาย
นายแก้วนายขวัญนายขวัญพลันเสนอ ใครจะเพ้อครหาว่าเสียหาย
หรือไปหน่อยจึ่งค่อยเอื้อนอุบาย หมดฉินยินร้ายทุกทาง
มา กูจะเสี่ยงน้ำลองดู ผิว่ากูรอดฤทธิ์ผีสาง
น้ำใสจงไหลควะควั่งคว้าง กูอับปาง น้ำเฉนียนจงเวียนวน"

________________________________

ร่าย
    o ถึงแม่น้ำกาหลง ปลงช้างชิดติดฝั่ง นั่งสำราญรี่กัน แล้วธให้ฟันไม้ทำห่วง พ่วงเปนแพสรรพเสร็จ ธก็เสด็จข้าม แม่น้ำแล้วไส้ ให้แผ้วที่ประทับ ดุจสำหรับขุนด่าน แล้วท่านเสด็จสรง สีเผ้าผงชำระ สระพระเกศเสร็จแล้ว ใจราชคิดแคล้วแคล้ว ถึงท่านไท้มารดา ท่านนา ฯ

โคลง ๒

o คิดปรานีออกไท้	รอยราชละห้อยไห้
ถึงลูกแล้ณหัว	ลูกเอย ฯ

โคลง ๔

o เจ็บรักเจ็บจากช้ำ	เจ็บเยียว ยากนา
เจ็บใคร่คืนหล้งเหลียว	สู่หย้าว
เจ็บเพราะลูกมาเดียว	แดนท่าน
เจ็บเร่งเจ็บองค์ท้าว	ธิราชร้อนใจถึง ลูกฤๅ ฯ
o เจ็บถึงบิตุราชแล้ว	ถึงกู เล่านา
เจ็บอยู่คนเดียวดู	ละห้อย
เจ็บเยียวราชศัตรู	ดูหมิ่น แคลนนา
เจ็บเร่งเจ็บค้อยค้อย	ชอบม้วยเมือมรณ์ ฯ
o ร้อยชู้ฤๅเท่าเนื้อ	เมียตน
เมียแล่พันฤๅดล	แม่ได้
ทรงครรภ์คลอดเปนคน	ฤๅง่าย เลยนา
เลี้ยงยากนักท้าวไท้	ธิราชผู้มีคุณ ฯ
o อย่าไปพหน้าจัก	คืนเมือ ฤๅพี่
หาสมเด็จบุญเหลือ	เลิศไท้
จรทกจรเทอญเขือ	วานช่วย ริรา
บาปสิ่งใดจำให้	ลูกร้อนใจถึง ฯ

ร่าย
    o บัดนี้จึ่งสองนาย ถวายกรกชประนม บังคมทูลบมิช้า ว่าข้าบาทสรวมชีพ เจ้าจอมทวีปโองการ พระภูบาลจักเต้า เข้ายังเมืองมิ่งคืน ข้าบาทยืนยลชอบ อย่าเยียวลอบไปเลย ควรเสวยสวัสดิ์ครองด้าว ด้วยสมเด็จน้องท้าว ท่านไท้ชนนี ท่านเทอญ ฯ

โคลง ๔

o จักไปจักเปลี่ยวข้าง	ทรชน
ครั้นจะคืนเยียวคน	กล่าวร้าย
ว่าท้าวปิ่นสากล	ใจขลาด นักนา
พูลโทษทุรยศหว้าย	ว่าร้ายแหนงตาย ฯ

โคลง ๓

o สองนายเกลี้ยงกล่าวทูล	ว่านเรศูรท่านไท้
ใครจะเอื้อมติได้	เท่าเผ้าฤๅมี พระเอย ฯ

โคลง ๔

o จักไปสักน้อยหนึ่ง	จึ่งคืน นาพี่
หน้าก็ยืนหลังยืน	ชอบได้
เกรงเยียวแต่ผีขืน	จำอยู่ ไส้นา
เยียวบ่คืนเห็นไท้	ธิราชผู้มีบุญ ฯ
o มากูจะเสี่ยงน้ำ	นองไป ปรี่นา
น้ำชื่อกาหลงไหล	เชี่ยวแท้
ผิวกูจะคลาไคล	บรอด คืนนา
น้ำจุ่งเวียนวนแม้	รอดไส้จงไหล ฯ
o ครั้นวางพระโอษฐน้ำ	เวียนวน อยู่นา
เห็นแก่ตาแดงกล	เลือดย้อม
หฤไทยรทดทน	ทุกข์ใหญ่ หลวงนา
ถนัดดั่งไม้ร้อยอ้อม	เท่าท้าวทับทรวง ฯ
o บให้คนรู้เรื่อง	ฝืนใจ อยู่นา
ขึ้นจากสรงเสด็จใน	อาสน์ไท้
ยังสุวรรณพพลาไชย	ใจดั่ง นี้นา
ปิดม่านละห้อยไห้	ออกท้าวบุญเหลือ ลูกเอย ฯ
o พระตายจงลูกได้	เห็นผี ท่านนา
ผีลูกตายกษัตรีย์	แม่ได้
เผาศพลูกอย่ามี	อุจาด ราแม่
ฤๅบ่ร้างเผาผีไท้	บ่ร้างได้เผาผี ลูกเอย ฯ

โคลง ๒

o ลูกตายก็ตายแล้ว	เจ็บบเห็นหน้าแก้ว
เกิดเกล้ากูมา ฯ
o น้ำตาไหลหลั่งไห้	เปนเลือดตกอกไหม้
ออกท้าวฤๅเห็น	ลูกเอย ฯ
o ลางเข็ญเห็นแห่งน้ำ	อกลูกเพี้ยงผกขว้ำ
ออกท้าวใจบุญ	ลูกเอย ฯ
o เปนขุนยศยิ่งฟ้า	ฤๅบาปจำหว้ายหล้า
หล่มหล้มตนเดียว ฯ
o จะเหลียวเหลียวบ่ได้	เหยียบแผ่นดินผิดไส้
อยู่เต็มบาทา	พระเอย ฯ

โคลง ๔

o เคยเปนจอมโลกเจ้า	ไอศวรรย์
ร้อยเอ็ดเมืองราชคัล	คั่งเฝ้า
มาตกถึงกลางอรร-	ณพแต่ เดียวนา
เยียวบเห็นหน้าเจ้า	ลูกแล้บเห็น ลูกเลย ฯ

________________________________

สืบเสาะสอดแนมตีสนิทชาวใน
     ให้นายแก้วนายขวัญ สืบเสาะแลตีสนิทติดสินบน จนรู้ตำแหน่งแหล่งที่ถึงอุทยานพระเพื่อนพระแพง
แล้วจัดแบ่งผู้ติดตาม รอท่าจะเข้าสู่อุทยานอยู่
________________________________
ร่าย
    o ท้าวธเปนทุกข์เท่าฟ้า คิดหยั่งหน้าหยั่งหลัง ระวังองค์บพิตร ปิดบให้คนเห็น เปนทุกข์ดุจเริงรื่น แสร้งทำชื่นเผยม่าน เรียกชาวด่านริปอง สูนำสองพี่เลี้ยง เพี้ยงหฤไทยไปดู ที่ควรกูจะหยุดยั้ง ที่จะกั้งจะปิด ให้จงชิดจงชอบ ที่จะลอบจะเล็ด จงเปนเขบ็จเปนกล ที่สถลมารคจงถ่อง ท่องทางคดจงซื่อ ท่องทั้งชื่อดำบล ที่จะชุมพลช้างม้า ดูทั้งหน้าทั้งหลัง ระวังทั้งใกล้และไกล ตาไปใจส่องแล้ สองพี่พิศจงแท้ ถี่ถ้วนเขบ็จการ ฯ
โคลง ๒

o รับสารกษัตริย์สั่งแล้ว	ไหว้บาทบงกชแก้ว
จึ่งผ้ายลีลา ฯ
o มิคลาคำสั่งท้าว	ดูที่ทางทุกด้าว
ถี่ถ้วนใจจำ ฯ
o นำสองนายสู่ส้อง	ทำเปนพี่เปนน้อง
ด้วยหมู่บ้านเทียมทาง ฯ
o เอาสินสกางสอดจ้าง	แข็งดังเหล็กเงินง้าง
อ่อนได้โดยใจ ฯ
o เปนผ่ายในสนิธแล้ว	กระแหน่นายขวัญแก้ว
กล่าวเกลี้ยงคำหวาน ฯ
o บอกอาการถี่ถ้อย	เขาว่าอย่าแคลนน้อย
หนึ่งไว้งารตู ฯ

ร่าย
    o ข้าก็เข้าไปดูอุทยาน หมู่พยาบาลสวนไท้ ให้สินจ้างชักชิด เงินทองปิดปากไว ใช้ใดได้ทุกประการ ข้าก็ไปดูทวารเวียงวัง ดูทั้งเรือนสองกษัตริย์ ที่ขัดข้าเห็นถ่อง ที่คล่องข้าเห็นถี่ ทุกที่ข้าเห็นถ้วน ม้วนทั้งมวลข้าใส่ใจ ห่อนให้ใครเห็นได้ ซ่อนเงื่อนงำแง่ไว้ เกียจกั้นเปนกล ฯ

ร่าย
    o แล้วไต่หนทางเสร็จ เตร็จบ้านทางชื่อซร่อง สองนายท่องทางป่า ง่าเงยไปคล้ายคล้าย จรผ้ายไปถึงหั้น ดั้นทางไปบหึง ถึงสมเด็จเจ้าตน ไหว้ทูลกลกระแหน่ เห็นที่แง่ที่มิด ทูลโดยกิจแล้วล้วน เขียนขีดขบวนถวายถ้วน ถี่ถ้อย ทุกประการ ฯ

ร่าย
    o พระภูบาลตรัสตรอง ไว้ช้างสองม้าสี่ ให้อยู่ที่นายด่าน ท่านก็เลือกคนสามสิบทัศ อาจสามารถโดยเสด็จ คนเจ็บสิบไว้เล่า อยู่ด้วยเหล่าช้างม้า เจ้าหล้ายั้งสำราญ หยุดท่าวารวันดี ฝ่ายสองศรีพี่เลี้ยง ฟังราชโองการเกลี้ยง กล่าวถ้าทูลสนอง ท่านนา ฯ

________________________________


(อ่านต่อ)