รายทางสู่สรอง

คืนแรกนอกวัง รำพันถึงพระมเหสี
________________________________
โคลง ๔

o พระองค์โอภาสเพี้ยง	ศศิธร
เสด็จดุจเดือนเขจร	แจ่มฟ้า
ดวงดาวดาษอัมพร	เรียงเรียบ
ดูดุจพลเจ้าหล้า	รอบล้อมเสด็จโดย ฯ
o พระเล็งแลราษฎร์รั้ว	เรือกสวน เรือกนา
พิศไร่นานึกอวร	อ่อนไท้
ป่านี้รูปรอยครวญ	ถึงพี่
อกอ่อนรทวยไหม้	คร่ำแค้นใครโลม ฯ
o จักไปบใคร่แค้ว	เทพี พี่เอย
จักใคร่คืนคิดศรี	ฝ่ายหน้า
ไปดีอย่าไปดี	ใดดั่ง นี้นา
คิดเร่งอ้างว้างว้า	ห่วงหน้าคิดหลัง ฯ
o หนหลังเสาวภาคย์ล้วน	ความรัก
ยาหยูกเขาขลังนัก	ฝ่ายหน้า
จักคือพระลอลักษ์	ฤๅใคร่ คืนเลย
ตัดฝ่ายคืนเจ้าหล้า	แต่ตั้งจักไป ฯ

ร่าย
    o คลี่ไคลพลคล้ายคล้าย แลนา เร่งผ้ายเร่งคลาดคลา แลนา ล่วงแดนนาแดนไร่ แลนา ไต่ทางหลวงทางหลาย แลนา กรายถิ่นฐานบ้านนอก แลนา ต้นหนบอกตำบล แลนา ให้หยุดพลเอาทัพ แลนา ไพร่พรึบจับการจวน แลนา แต่งตามขบวนเขบ็จ แลนา ท้าวธเสด็จพพลาทอง แลนา เสนานองนั่งเฝ้า ลอบพิตรพระเจ้า ท่านท้าวมหิมา ฯ

ร่าย
    o พี่เลี้ยงข้าถนอมบาท ชาวมหาดเปนกำนัล เฝ้าคั่งคัลโดยกำหนด พระสุริยลดลงต่ำ จะใกล้ค่ำรเรื่อย ลมฉ่ำเฉื่อยฉุนสมร พระภูธรคำนึง ถึงพระราชเทพี ลักษณวดีเพื่อนภิรมย์ โฉมสนมหนุ่มหน้า มือลูบอกโอ้อ้า ด่วนร้างเรียมตรอม อยู่แลฯ



โคลง ๔

o เห็นเดือนดุจดั่งหน้า	เพาพงา พี่เอย
เรียมเรียกนงนุชมา	พี่ถ้า
เล็งแลเหล่าเห็นตรา	กระต่าย เปล่านา
เดือนยแย้มแย้มหน้า	ใคร่กลั้นใจตาย ฯ
o เห็นดาวเดียรดาษห้อง	เวหา
เหมือนหมู่สาวสนมมา	ใฝ่เฝ้า
พิศดูย่อมดารา	เรียงรอบ ไปนา
โอ้อ่อนสาวสนมเหน้า	หนุ่มร้างแรมสมร ฯ

โคลง ๒

o นอนเดียวเปลี่ยวอ้างว้าง	กรกอดอกไห้ช้าง
จากชู้เมียไกล	อกนา ฯ
o พิศไพรเพยียรวดเร้า	หอมกลิ่นกลกลิ่นเจ้า
พี่ฟุ้งหอมขจร	บารนี ฯ
o นกสมสมรปากป้อน	ถนัดดั่งเจ้าเยียวอ้อน
อ่อนให้เรียมโลม ฯ
o คิดถึงโฉมอ่อนอ้า	ถนัดดั่งจะเห็นหน้า
หนุ่มเหน้าสุดใจ	พี่เอย ฯ
o ฉันใดสองพี่เลี้ยง	บปากสักคำเพี้ยง
ดั่งใบ้ฤๅควร	นะพี่ ฯ
o วานช่วยสรวลแก้หน้า	ชาวนอกฉันนี้อ้า
พี่เอ้ยวานดู	หนึ่งรา ฯ

โคลง ๔

o เห็นบ้านบดุจบ้าน	เมืองเรา พี่เอย
เรือนโรงรุกรุยเขา	รูปร้าย
บเห็นที่จักเอา	สักหยาด เลยพี่
เห็นดั่งนี้สู้หม้าย	อยู่แล้ฤๅแล ฯ
o พระเอยอาบน้ำขุ่น	เอาเย็น
ปลาผอกหมกเหม็นยาม	อยากเคี้ยว
รุกรุยราคจำเปน	ปางเมื่อ แคลนนา
อดอยู่เยียวดิ้วเดี้ยว	อยู่ได้ฉันใด ฯ
o ยามไร้เด็ดดอกหญ้า	แซมผม พระเอย
หอมบ่หอมทัดดม	ดั่งบ้า
สุกกรมรำดวนชม	เชยกลิ่น พระเอย
หอมกลิ่นเรียมโอ้อ้า	กลิ่นแก้วติดใจ ฯ
o สองนายสนองนาถพ้อ	ไปมา
พระหากเจรจาใจ	จอดน้อง
หัวใจหนึ่งโหยหา	สองเพื่อน แพงนา
ใจหนึ่งนึกนางห้อง	หนุ่มหน้าพระสนม ฯ

โคลง ๒

o พระตนกลมแก่นไท้	กรกอดหมอนม่ายไหม้
สวาทว้าหัวใจ ฯ
o เดือนสุทธิใสส่องฟ้า	ลอบพิตรเจ้าหล้า
ท่านท้าวเสด็จไป ฯ

________________________________

ชมป่า

    เปนตอนชมนกชมไม้ในป่า แสดงถึงความรอบรู้ในพรรณพฤกษาแลคณาสัตว์ ความเชี่ยวชาญอักษรศิลป์อย่างยิ่งของผู้ทรงนิพนธ์
มีการเปรียบเปรยแลเล่นคำอย่างวิจิตร สละสลวย "วัลย์โอบเอวไม้อ้า อ่อนอ้อมเอวเรียม"   "ลางลิงลิงลอดไม้ ลางลิง"

________________________________
ร่าย
    o คลี่ไคลพลผาดผ้าย แลนา คลับคล้ายถึงทุ่งนา แลนา คลับคลาถึงทุ่งหญ้า แลนา หัวหน้าเข้าพงเลา แลนา พลเทาถึงพงแฝก แลนา พงแขมแทรกคาพง แลนา ถึงป่าดงป่าแดง แลนา เห็นรแหงแหล่งไหล้ แลนา เห็นหมู่ไม้หนั่นหนา แลนา ราชาชมชื่นชี้ แลนา คือไม้หมู่นี้นี้ ชื่อโอ้นามใด แลนา ฯ



โคลง ๒

o พลจรใจจำหมั้น	ทูลชื่อไม้นั้นนั้น
แด่ไท้ทุกอัน ฯ
o ครั้นธรู้ตระหนักแล้ว	ลอราชชมไม้แก้ว
เหมือนดั่งแก้วกลอยใจ	พี่นา ฯ

โคลง ๔

o แอ่นเคล้าเหมือนแม่เคล้า	คลอคลึง พี่นา
หอมกลิ่นเรียมคิดถึง	กลิ่นเจ้า
สุกกรมพยอมพึง	ใจพี่ พระเอย
เหมือนกลิ่นอรหนุ่มเหน้า	พี่ต้องติดใจ บารนีฯ
o นางแย้มเหมือนแม่แย้ม	ยินดี ร่อนา
ต้องดุจมือเทพี	พี่ต้อง
ช้องนางคลี่เกศี	นุชคลี่ ลงฤๅ
รักดุจเรียมรักน้อง	ร่วมรู้รักเรียม ฯ
o ยมโดยประดุจเจ้า	จงโดย
ใบโบกคือนุชโชย	เรียกข้า
เรียมเห็นเกดเรียมโหย	หาเกศ นุชแม่
วัลย์โอบเอวไม้อ้า	อ่อนอ้อมเอวเรียม ฯ
o เล็บมือนางนี้ดั่ง	เล็บนาง เรียมนา
ชมม่านนางหวังต่าง	ม่านน้อง
ชมพูสไบบาง	นุชคลี่ ลงฤๅ
งามป่านี้ไม้ปล้อง	แปลกปล้องคอศรี ฯ

ร่าย
    o พระลอเสด็จลีลา ชมพฤกษาหลายหลาก สองปลากข้างแถวทาง ยางจับยางชมฝูง ยูงจับยูงยั่วเย้า เปล้าจับเปล้าแปลกหมู่ กระสาสู่กระสัง รังเรียงรังรังนาน ไก่คราญไต่หงอนไก่ ไผ่จับไผ่คู่คลอ ตอดตอจับไม้ตอด ตับคาลอดพงคา คล้าคลาจงจับคล้า หว้าจับหว้าลอดแล คับแคจับแคป่า ดอกบัวล่าชมบัว กระเวนวังนัวกระเวนดง ช่างทองลงจับทองยั้ว แขกเต้าตั้วเต้าแขก ไต่ไม้แมกไปมา บ่รู้กี่คณาชมผู้ ขมพิหคเหิรรู้ เรียกร้องหากัน ฯ

โคลง ๔

o กาจับกาฝากต้น	ตุมกา
กาลอดกาลากา	ร่อนร้อง
เพกาหมู่กามา	จับอยู่
กาม่ายมัดกาซร้อง	กิ่งก้านกาหลง ฯ
o ตาเสือเสือผาดผ้าย	หนีทาง
กวางแนบหูกวางฟาน	ฟิดเร้น
ช้างน้าวหมู่บงทราง	ซอนอยู่
ช้างลอดอ้อยช้างเหล้น	ป่าลี้ลับดง ฯ
o ลางลิงลิงลอดไม้	ลางลิง
แลลูกลิงลงชิง	ลูกไม้
ลิงลมไล่ลมติง	ลิงโลด หนีนา
แลลูกลิงลางไหล้	ลอดเลี้ยวลางลิง ฯ

ร่าย
    o หวดเหียงหาดแหนหัน จันทน์จวงจันทน์แจงจิก ปริงปรงปริกปรูปราง คุยแคคางค้อเค็ด หมู่ไม้เพล็ดไม้พลอง หมู่ไม้ฟองไม้ไฟ ไม้ไผ่ไพไม้โพ ไม้ตะโกตะกู ไม้ลำภูลำแพง หมู่ไม้แดงไม้ดัน ไม้สมพันสารภี ไม้นนทรีทรบูน คูนกำกูนกำยาน ไม้พิมานขล้อขลาย ไม้กำจายกจับบก ไม้กทกรกสักสน คณนามีหมู่ไม้ กล่าวแต่พอจำได้ กว่านั้นยังเหลือ แลนา ฯ

โคลง ๒

o ไม้เครือไม้กุ่มก้อม	ค้อมเกี้ยวกลลำย้อม
ยอดม้วนใบงาม	บารนี ฯ
o ดอกดวงซามช่อช้อย	หอมตลบอบสร้อย
เร่งน้อยใจถึง	แม่ฮา ฯ
o คำนึงหลังห่วงหน้า	ใจพี่เพี้ยงเปนบ้า
เพื่อร้างแรมสมร	มาแล ฯ

________________________________

เข้าด่านเมืองสรอง
    ถึงเขตแดนเมืองสรองให้ทัพหลวงกลับ คงเหลือผู้ติดตามสัก ๑๐๐ แลพี่เลี้ยงทั้ง สอง
    ปลอมตัวเปนขุ่นด่านเมืองสรองมาตรวจด่าน เข้าสู่สรองโดยราบรื่น
 
________________________________
ร่าย
    o พระพเนจรหล่ำ ได้หลายค่ำหลายวัน ถึงแดนอันจนิยต กำหนดพระราชสีมา ตั้งพพลาทัพหลวง ทั้งปักปวงป่าดาดาษ งามถึงขนาดควรชม ถ้วนทุกกรมมนตรี เฝ้าภูมีเดียรดาษ พระลอราชเจ้าช้าง จึ่งเอื้อนโองการอ้าง ดั่งนี้เสนา ฯ



โคลง ๒

o จักลีลาไปช้า	สูทั้งหลายนี้อ้า
กลับบ้านสำราญ	ก่อนเทอญ ฯ

โคลง ๔

o มานานจรหล่ำแล้	ถึงแดน
ควรส่งพลแสนคืน	สู่หย้าว
ทุกคนเอนดูแคลน	ครวญลูก เมียนา
กูคนึงถึงท้าว	เพื่อนไท้แพงทอง ฯ
o มนตรีต่างเนตรไหว้	บทมาลย์
จบบาทธุลีธาร	ใส่เกล้า
ขอพระจงอยู่บาน	ใจก่อน พระเฮย
สามสี่วันพระเจ้า	จึ่งให้พลเมือ ฯ
o นานนักกว่าชิ่นแล้	มนตรี
ไปพรุกควรพอดี	อย่าช้า
ครั้นนานราชธานี	เราเปลี่ยว อยู่นา
เยียวออกท้าวเจ้าถ้า	ข่าวถ้าฟังสาร ฯ
o ซร้องนิ้วนบบาทไท้	บุญขจร
ไหว้อยู่สลอนต่าง	ดอกไม้
เสมอสัตวภูธร	ชุบปลูก ไส้พ่อ
ทุกสิ่งเหนือหน่อไท้	ก่อเกื้อทุกอัน ฯ
o ขอโดยเสด็จราชไท้	ทรงธรรม์
คืนขอบเสวยไอศวรรย์	ผ่านหล้า
ผิไปแลถึงกรรม์	ดีกว่า คืนพ่อ
ยากสิ่งใดไส้ข้า	คิดได้อาสา ฯ
o ไปหน้าคิดใคร่ไส้	คืนหลัง
เกรงแผ่นดินเกรงทัง	ออกท้าว
สูเคยเมื่อกูยัง	ครองแผ่น ดินนา
ครองแผ่นดินทุกด้าว	อย่าให้ใครแคลน ฯ
o ฝากเมืองช้างม้าไพร่	พลหลวง
ฝากนอกในทั้งปวง	แหล่งหล้า
อย่าลืมหมั่นไตรตวง	ผิดชอบ ดูนา
ฝากออกท้าวเจ้าฟ้า	ผากแก้วกลอยสมร ฯ
o สั่งมนตรีถี่ถ้วน	ทุกกรม
รับราชโองการสม	ใส่เกล้า
น้ำตาถั่งอารมณ์	รักราช แลนา
ขอบพิตรพระเจ้า	อย่าช้าเสด็จมา ฯ
o สูถึงพระบาทไท้	ชนนี ท่านนา
ทูลว่าจอมกษัตรีย์	ลูกไท้
เสวยสวัสดิ์สำราญมี	สุขอยู่ ไส้นา
โอนมกุฎเกล้าไหว้	พระบาทเจ้ากูมา ฯ
o แล้วสูไปไหว้แจ่ม	จอมกษัตริย์ พี่เอย
ทูลว่ากูเสวยสวัสดิ์	ห่อนไข้
จักพลันสู่สมรัตน์	ชาเยศ ไส้นา
อย่าลห้อยไห้ให้	อยู่ถ้ารับเรียม ฯ

ร่าย
     o ธก็ให้เตรียมแต่ง แบ่งปันคนผู้สนิท อันเชื้อชิดภูบาล ประมาณร้อยหนึ่งไว้ โดยเสด็จไท้ธิบดี ธก็สั่งมนตรี แลไพร่ฟ้า ช้างม้าคลี่คืนเมื้อ โองการเชื้อสองพี่ คิดที่เราจะไป ก็ให้ผูกกระไดข่าวคอย ผู้รู้รอยชาวด่าน หว่านความรักชักชิด ครั้นเข้าสนิทไมตรี จึ่งบอก คดีโดยปอง ให้เงินทองผ้าเสื้อ เผื่อใจจักเข้ามา จงเจรจาให้ชอบใจ เปนภายในชักชิด ว่าบพิตรธประสาท ให้พระราชทานรางวัล เงินทองครันอิ่มอก อย่าปิดปกกังวล บอกยุบลให้เห็น ตัวธเปนขุนด่าน พี่เลี้ยงท่านเปนหมื่นแขวง นายแวงเปนหัวพัน ชาวกำนัลเปนไพร่ ไขว่ชื่อถ้วนทุกคน เรียกกันกลชาวด่าน บล่านทางเลียบคอย ไขรอยปิดเงื่อนงำ ความขำบให้แพร่ง จงแต่งแง่ให้เปนกล พบผู้คนทักทาย กรายถิ่นฐานบ้านป่า เขาถามว่าจงถนัด บอกจงชัด ชื่อเสียง มาแต่เวียงเลียบด่าน แล้วท่านจะคืนเมือง ยังจะเคืองฤๅจะคล่อง บอกจงถ่องจงแท้ โดยยุบลนี้แล้ อย่าได้อำอวม ฯ

โคลง ๒

o บุญพระสรวมตูข้า	พระแต่งกลบเกลื่อนหน้า
ชอบแท้ทุกอัน ฯ
o พระจะพลันไปไส้	ไว้แต่สองนายให้
ท่านท้าวเสด็จไป ฯ
o ถึงทวารไพรฝ่ายนั้น	ดูดุจชวนกันดั้น
ป่าด้นดงหา ฯ
o ตูไหว้ลาพระณเกล้า	ไว้แต่สองนายเฝ้า
พระบาทแล้วเขาไป ฯ

ร่าย
    o เมื่อนั้นท้าวไคลคลา ล่วงแดนนาแดนราษฎร์ สองนายนาถนำทาง ธวางเพศท้าวผู้มีบุญ ทำทรงขุนด่านแล้ว ทรง เสื้อผ้าหมวกแก้ว บให้เห็นองค์ ท่านนา ฯ

โคลง ๒

o เสด็จโดยด่านดงกว้าง	ยลรอยคนรอยช้าง
กษัตริย์ด้วยเปนสาม ฯ

ร่าย
    o ตามสองนายนำนาถ ท้าวธลีลาสคลาไคล เสด็จไปโดยอันดับ เอาทับทุกดำบล ดลทวารไพรที่อยู่ ชาวด่านหมู่สำคัญ ชวนกันบอกโดยธสั่ง ทำกลดั่งธสอน เห็นภูธรเสด็จพัก ชาวป่าทักไต่ถาม เขาบอกนามชื่อเสียง ขุนด่านเวียงมาเลียบด่าน แล้วท่านจะคืนไป เขาก็ไร เอาคำนัล บังคัลท้าวธทุกคน ตำบลทวารไพรหั้น ถึงตำบลนั้นนั้น ท่านผ้ายบหึง ฯ
________________________________